Opis fonetyczny języka ukraińskiego §17.

§ 17. f, φ.

1. f, bezdźwięczny odpowiednik wargowo-zębowego v, nie różni się sposobem artykulacji od f w języku polskim i rosyjskim i jest właściwie dźwiękiem obcym ukraińskiemu systemowi konsonantycznemu. Formuła analityczna: α 2^d.

a) W wymowie zachodniej wykształconej jakoteż w południowo-zachodniej części ukr. obszaru językowego występuje f w nowszych wyrazach obcego pochodzenia, a oprócz tego w związku z wspomnianą wyżej tendencją do energiczniejszej wargowo-zębowej wymowy alfabetycznego в nierzadko (osobliwie w Galicji) na miejscu v w nagłosie przed następną spółgłoską bezdźwięczną. Przykłady: fabry^eka, fartuχ, forma, funt, fîrtka, fîra, fľaška, profesor, ftysnuty^e (втиснути), fsadyty^e (всадити), fstupy^ety^eśa, fpasty^e (впасти), fχopyty (вхопити), fťik (втік), fčy^ety^eśa (вчитися), fčenyi̭, fse (все), fśi, fśaḱe, fčera || fčora, f_sy^eľî (в силі), f_pîč, f χatu i t. d.²).

b) W wymowie wschodniej słyszy się głoskę f tylko w ustach inteligencji w nowych³) wyrazach zapożyczonych obok φ (zob. niżej), natomiast tamtejszy lud prosty wymawia tak w nowych jak i w starych zapożyczeniach zamiast f, które dla niego jest właściwie dźwiękiem całkiem obcym, najczęściej χṷ, χ, p⁴) albo φ (zob. niżej). Przykłady: χṷ^|abryka ‘fabryka’, χṷ^|arba ‘farba’, χṷ^|orma || χ^|orma ‘forma’, χṷ^|osa ‘fosa’, χṷ^|artuχ ‘fartuch’, χutro ‘futro’, χunt ‘funt’, χṷ^|îrtka, š^|aχṷa ‘szafa’, kart^|opl'a, pl'aška ‘flaszka’, kapt^|an ‘kaftan’, potr^|apyty ‘potrafić’...

2. φ, bezdźwięczny odpowiednik dwuwargowego w (ṷ), istnieje według Johansena (op. c. str. 24) w gwarach miasteczek Szyszak, Perewiz, wsi Jareśki i Ustawycia w b. powiecie myrhorodzkim na Połtawszczyźnie na miejscu obcego f i po części zamiast swojskiego połączenia χṷ ⁵). Dźwięk φ, różniący się pod względem artykulacyjnym od w nieco większem wysunięciem warg, akustycznie robi wrażenie f niejako z silnym przydechem fh i zajmuje jakoby pośrednie stanowisko pomiędzy spółgłoską p i kombinacją χṷ (wzgl. hṷ z bezdźwięcznem h). Przykłady przed a, e (y^e) i ł: φак^|івка, φальк^|о (хвалько), уφрат^|ив (ухватив), у φедуньці, φаліт^|он, φед^|от, φ^|иля (хвиля), φл^|онки (formuła analityczna α 2^bс); przed u, о: φ^|утір, φор^|оба (хороба), до Никиφ^|ора (formuła α 2^a); przed і: φιтогр^|афія (formuła α 2^b albo α 2^bc) ⁶).

W grupie zachodniej samoistnego dźwięku φ na miejscu obcego f nie spotykałem ⁷). Tylko w przyimkach i w prefiksach w (ṷ), które bez względu na ich pochodzenie wykazują tam wielkie wahania (zob. str. 56), występuje w niektórych gwarach galicyjskich i wołyńskich, posiadających skłonność do zatraty dźwięczności spółgłosek przed następnemi bezdźwięcznemi, jako też czasem w galicyjskiej wymowie wykształconej dźwięk φ jako stadjum przejściowe do energiczniejszej wymowy f na miejscu v (por. str. 55—6)⁸), np. φ p^|oły, φ χ^|atu, φś^|udy^e, φse, φś^|oho, φč^|era, φčora, φχ^|opy^ety^e, φstup, φťik, φ kupi i t. p.

________________________

Zresztą istnieją pod tym względem nawet w wymowie warstw wykształconych silne wahania i często ta sama osoba i w tej samej pozycji wyrazu wymawia raz jeden v, raz drugi w, a w nagłosie obok tego także ṷ|| u. Czyste energicznie artykułowane labjo-dentalne v, z wyraźnym charakterystycznym szmerem, podobnie jak w polskiej i rosyjskiej wymowie wykształconej, słyszy się zazwyczaj tylko w emfazie. — Por. też O. Kuryło, Мат. 32, 34, 42, 51.

²) Obok f słyszy się czasem w gwarach galicyjskich w takiej pozyсji w niektórych wyrazach, osobliwie przyimkach, także fl'aska || χl'aška, nafta || naχta, fčy^ety^eśa || χčy^ety^eśa, fpaṷ || χpaṷ, f poły^e || χ poły^e (в поли).

⁴) Podobna wymowa przeważa także w gwarach poleskich, podlaskich, chełmskich, wołyńskich i w sąsiednim pasie gwar północno-galicyjskich, natomiast w południowo-wschodniej części Galicji i na Podolu i miejscami na Kijowszczyźnie widać przeciwną tendencję wypierania χṷ,, χ przez f nawet w wyrazach swojskich, np. fał^|y^ety^e (хвалити), fal'k^|o (хвалько), for^|ost (хворост), fist (хвіст), f^|ustka (хустка), f^|utko (хутко), fat^|aty^e (хватати)...

⁵) Według spostrzeżeń Johansena także we wschodniej wymowie wykształconej, która odróżnia χṷ, p w starych zapożyczeniach od f nowych, wymawia się obok wargowo zębowego f bardzo często bilabjalne φ, oczywiście głównie w wymowie przedstawicieli dialektów, posiadających ten ostatni dźwięk (w b. gubernjach połtawskiej, charkowskiej i karskiej; op. c. str. 24₂, 26₁).

⁶) Johansen, zastanawiając się nad powstaniem refleksów χṷ, χ, p, φ obcego f, wyraża przypuszczenie, że w języka ukraińskim pierwotnie każde obce f oddawano przez φ, przyczem należy odróżniać dwie fazy: w okresie wcześniejszym (głównie w zapożyczeniach z języka greckiego) różne dywergencje dźwięku φ, wskutek jego niestałej artykulacji, zidentyfikowały się z własnemi dialektycznemi dźwiękami χ, χṷ, p; natomiast w późniejszych czasach (głównie przy zapożyczeniach z języka niemieckiego) zaczęto znowu odczuwać obce f i oddawano je przez φ, które w niektórych dialektach utrzymało się i nawet rozszerzyło się na własne połączenie χṷ. Najmniej stałą była artykulacja φ w śródgłosie przed spółgłoską, wskutek czego posiada gwara szyszacka: крохмаль (Kraftmehl), картопля (Kartoffel), шохти (Schaft) obok φлонок (Flankę), φаківка (= takie same nazwy części warsztatu, jak і шохти). Op. c. 24—6).