Opis fonetyczny języka ukraińskiego. Wstęp.

WSTĘP.

Praca niniejsza jest próbą opisu dzisiejszego systemu gło­sowego języka ukraińskiego. Brak szczegółowego opisu fone­tycznego tego języka, odpowiadającego wymaganiom współ­czesnej nauki, daje się bardzo odczuwać nietylko w filologji ukraińskiej, lecz i wogóle w slawistyce.¹) Braku tego nie może zastąpić pierwsza i jedyna dotychczas rzeсzywiście naukowa próba fonetyki opisowej języka ukraińskiego w znanej pracy Olafa Brocha: Очеркъ физіологіи славянской рѣчи, Petersburg 1910, і w jej niemieckiem tłumaczeniu p. t. Slavische Phonetik, Heidelberg 1911, ponieważ opiera się ona głównie na mojej wy­mowie i na materjale gwarowym, pochodzącym przeważnie z sa­mego pogranicza (por. przedmowę), wskutek czego podana tam przez Brocha charakterystyka dzisiejszej ukraińskiej wymowy kulturalnej odbija w sobie tylko do pewnego stopnia wymowę wykształconą wschodniogalicyjską, a nie uwzględnia wcale mowy naddnieprzańskich klas wykształconych, ani też tamtejszych gwar ludowych.

Dlatego podjąłem się brak ten wedle możności usunąć, opierając moją pracę na nieco szerszych podstawach, a mia­nowicie: 1) przedewszystkiem na mojej własnej wymowie, pra­wie niczem nie różniącej się od wykształconej wymowy wschod­niogalicyjskiej; 2) na wynikach moich długoletnich badań fone­tycznych, przeprowadzonych w różnych okolicach całego ukraiń­skiego obszaru językowego i w różnych środowiskach, począwszy od prostego ludu, a skończywszy na mowie warstw wykształco­nych w różnych miastach, głównie zaś we Lwowie i w Kijowie (por. przedmowę); i 3) na pracach obcych, wymienionych w bibljo­grafji. Nie ograniczam się zaś w pracy niniejszej do podania opisu własnej wymowy, lub też do wyłącznego opisu wymowy zachodnich i wschodnich warstw wykształconych, lecz staram się na podstawie dotychczasowych badań własnych i obcych daó przegląd całego zasobu głównych dźwięków typowych i ich najważniejszych odmian, używanych na całym obszarze języko­wym, z następujących względów.

Skoro niema dotychczas całkowicie wyrobionego, jednolitego ukraińskiego języka literackiego, to tern mniej można obecnie mówić o jednolitej »ogólnoukraińskiej« wymowie wykształconej. Wprawdzie także inne języki, np. język polski, niemiecki i inne, nie posiadają jednolitej wymowy wykształconej, jednakowoż ana­logiczne różnice w wymowie ukraińskich warstw wykształconych są bez porównania większe, co m. i. stoi w związku z odmień­nym rozwojem historycznym tego języka literackiego. Rozwijać się on mianowicie w bardzo ścisłym związku z mową ludową,  wskutek czego mało który pisarz potrafił całkowicie uwolnić się  od właściwości gwary rodzinnej, a jeszcze silniej odbija się wpływ  gwar miejscowych ná wymowie klas wykształconych, które prze­ważnie wyszły z ludu i żyją z nim w bliskiej styczności.

Przy tem wszystkiem, pomijając dialektyczne zabarwienie  archaicznych gwar ludowych w wymowie warstw wykształconych, pochodzących z Polesia lub z okolic karpackich, wyróżniają się dwa, stosunkowo jeszcze najwięcej wyrobione typy wymowy wy­kształconej, a mianowicie: a) wymowa zachodnia, galicyjska, czyli lwowska i b) wschodnia, naddnieprzańska, czyli kijowsko-poł­tawska.²)

Przy opisie poszczególnych dźwięków i zjawisk fonetycz­nych staram się zaznaczać przynajmniej w przybliżeniu, o ile  to na podstawie teraźniejszego stanu badań dialektologicznych jest wogóle możliwem, także ich zasiąg. Ponieważ często mówię  przytem tylko ogólnie o grupach gwarowych, zaznaczam, że dla łatwiejszej orjentacji trzymam się tutaj czysto geograficznego  podziału ukraińskiego obszaru językowego na następujące cztery  główne grupy dialektyczne, z których dwie pierwsze obejmują gwary archaiczne, a trzecia i czwarta gwary więcej rozwinięte:

I północna grupa archaiczna, obejmująca gwary poleskie i pod­laskie, П południowa grupa archaiczna (gwary karpackie), Ш grupa wschodnia (gwary wschodnie, naddnieprzańskie), IV grupa zachodnia, obejmująca: pd. Wołyń, pd.-zach. Kijowszczyznę, Po­dole, Besarabję, pn. Bukowinę, wsch. Galicję (prócz górskich dia­lektów) i pd. Chełmszczyznę.

Przy klasyfikacji samogłosek ze stanowiska fizjologicznego wziąłem za podstawę angielski system Bella-Sweeta, który mimo swoich znanych wad, odpowiednio zmodyfikowany, stosunkowo najlepiej nadaje się do określenia, szerokiej skali ukraińskich samogłosek.

Jak wiadomo, rozróżnia ten system przy artykulacji samo­głosek trzy położenia języka poziome: przednie (front), środ­kowe (mixed), tylne (back) i trzy położenia pionowe: wysokie (high), średnie (mid) i niskie (low), przyczem w każdej z tych pozycyj język może być napięty lub luźny. Oprócz tego traktuje się w tym systemie osobne artykulację warg, dzieląc wszystkie samogłoski na okrągłe i nieokrągłe. W ten sposób otrzymuje tablica samogłoskowa Bella-Sweeta 36 głównych pozycyj dla 36 możliwych podstawowych samogłosek w różnych językach.

Ponieważ mimo tak stosunkowo wielkiej ilości pozycyj nie­które ukraińskie samogłoski nie dają się bez zastrzeżeń umieścić w podziałkach wymienionej tablicy, podaję dla większej przejrzysto­ści w przedstawionej niżej tablicy ukraińskich samogłosek w osob­nych rubrykach stopnie pośrednie, a mianowicie obok zasadniczych szeregów: przedniego, środkowego i tylnego ­— pośredni szereg przednio-środkowy i środkowo-tylny; przy pionowem zaś poło­żeniu języka obok zasadniczo przyjętych trżech głównych pozy­cyj: wysokiej, średniej i niskiej — położenia pośrednie: wysokie obniżonej wysoko-średnie, średnie podniesione; następnie średnie obniżone, średnio-niskie i niskie podniesióne.³)

Również dla większej przejrzystości umieszczam samogłoski okrągłe w paralelnéj rubryce obok płaskich.

Jedną ze słabych stron systemu angielskiego jest, jak wia­domo, podział wszystkich kategoryj samogłosek na osobne kate­gorje »narrow (primary)« i »wide«, które to terminy w literaturze fonetycznej bywają różnie oddawane, a mianowicie przez: »wąski« — »szeroki«, niem. eng—breit; «napięty« — »luźny «, niem. gespannt — ungespannt; » zamknięty« — »otwarty«, niem. geschlossen—offen.  Wobec tego, że przyczyna fizjologiczna różnicy między temi dwoma kategorjami nie została dotąd dostatecznie wyjaśniona, większość  fonetyków odnosi się krytycznie do takiego zasadniczego podziału,  inni zaś (np. Trautmaim, Techmer, Forehhammer) całkiem go  odrzucają.⁴) Zamiast terminów «napięty« ­— »luźny« używa się często terminów »zamknięty« — »otwarty«. Ponieważ z drugiej  strony spotyka się częściej używanie terminów »zamknięty« —  »otwarty« w znaczeniu »wąski« — »szeroki«, przeto wywołują te terminy nierzadko nieporozumienia. Istnieje wprawdzie pogląd, że samogłoski napięte są równocześnie więcej zwężone, jednakowoż fakty językowe nie zawsze to potwierdzają.⁵)

W celu uniknięcia nieporozumień usuwam niedokładne terminy  »zamknięty« — »otwarty« i używam w razie potrzeby terminów »napięty« — »luźny« i »wąski« — »szeroki« we właściwem ich zna­czeniu tylko przy charakterystyce poszczególnych samogłosek, je­dnakowoż różnicy: napięty — luźny osobno na tablicy nie zaznaczam.

Pomieszczoną tablicę samogłosek należy uważać nie za sy­stem, przedstawiający całkiem realne artykulacje, lecz za warun­kowy schemat, który ma na celu oznacźyć w przybliżeniu wza­jemny stosunek artykulacyj ukraińskich samogłosek typowych i ich ważniejszych odmian w całości układu głoskowego.

Nie chcąc powiększać chaosu transkrypcyjnego, zatrzymuję z mąłemi wyjątkami transkrypcję Brocha.

¹) Por. np. uwagi S. M. Kulbakina w jego książce: Украинскій языкъ, Charków 1919, str. 19, i B. Łapanowa, Slavia III 687.

²) Tutaj muszę zaznaczyć, że moje własne materjały, odnoszące się do wymowy wschodniej, wykształconej i ludowej, przedstawiają przeważnie stan, istniejący tam jeszcze przed wojną światową. Od tego czasu mogły nastąpić, zwłaszcza w wymowie młodszej generacji pod wpływem szkoły і innych czynników, pewne zmiany, które wymagałyby teraz na miejscu sprawdzenia i uzupełnienia.

³) Por. propozycję T. Benniego, Samogłoski polskie, Prace T-wa Naukowego Warszawskiego, Wydz. I, nr 3, str. 15.

⁴) Por. Broch, Slav. Phon., str. 29; Benni, Sam. pol., str. 30 i nast. Jespersen wprowadza podział samogłosek na »dünne« i »breite« na miejsca ang. »narrow« i »wide« (por. Lehrbuch der Phonetik ⁴ (1926), str. 63, 145).

⁵) Jako dowód, że napięta artykulacja języka nie mгsi być złączona przedewszystkiem ze zwężeniem szczeliny, podaje O.Kuryło następujące swoje spostrzeżenia: w ukraińskich gwarach czernihowskich napięcie sa­mogłosek związane jest z wąskiemi ich odmianami, brak napięcia z szero­kiemi ich odmianami; naodwrót w ukraińskich gwarach podolskich na­pięta samogłoska przedstawia szerszą odmianę, niż luźna. Według zdania Kuryłowej fizjologiczne zjawiska, związane z napięciem, zależą od arty­kulacyjnej podstawy, t. zn. od sumy artykulacyjnych przyzwyczajeń (por. recenzję J. Forchhammera, Die Grundlage der Phonetik, Heidelberg, 1926, w Записк-ach Історично-Філологічного Відділу Kijowskiej Akademji Nauk, VII—VIII, 541 nast.).