§4. Krótka charakterystyka systemu fonetycznego.
Ukraiński system fonetyczny jako całość posiada cały szereg charakterystycznych swoistych właściwości, przyzwyczajeń i dążności, któremi odróżnia się od układów głoskowych języka rosyjskiego, polskiego i innych. Do ważniejszych takich właściwości należą:
1. Więcej lub mniej obniżony sposób artykulacji całego szeregu samogłosek, zwłaszcza w pozycji akcentowanej, na który pierwszy zwrócił uwagę Brooh w swoich studjach dialektycznych, obejmuje prawie cały obszar językowy i polega na odmiennej podstawie artykulacyjnej.
2. Najwyraźniej występuje ta cecha przy artykulacji refleksów prasł. *i *e (por..§§6, 8). W związku z przesunięciem miejsc artykulacyjnych tych samogłosek nastąpią przed niemi dyspalatalizacja spółgłosek.
3. Tendencja do zmiany prasł. *i jakoteż *o *e w nowych zgłoskach zamkniętych w kierunku do głoski i.
4. Tendencja nieakcentowanych samogłosek e, o do podniesionej (zwężonej) artykulacji w kierunku do i względnie do u.
5. Skłonność do wymawiania protetycznych spirantów przed samogłoskami w nagłosie wskutek braku wstępnego zwarcia krtani.
6. Stwardnienie spółgłosek wargowych w wygłosie i przed i̯ w grupach pi̯a, bi̯a, vi̯a, pi̯e, bi̯e, vi̯e, pi̯u, bi̯u, vi̯u...
7. Powszechna wymowa pisanego в jak ṷ po samogłoskach, z któremi łączy się w dwugłoski aṷ, eṷ, oṷ, iṷ, w innych zaś pozycjach przeważnie jak dwuwargowe w.
8. ł = ṷ w śródgłosie przed spółgłoską twardą i w wygłosie part. praet. act. m., np. žoṷtyͤi, woṷk, doṷh, χodyͤṷ...
9. г = h (g występuje tylko w wyrazach obcych).
10. Zachowanie na większej części obszaru języka dźwięczności spółgłosek przed pauzą i w śródgłosie przed następującą bezdźwięczną.
11. Odmienne od języków rosyjskiego i polskiego asymilacje samogłoskowe i spółgłoskowe.
12. Różnice co do siły przycisku między głoską akcentowaną i nieakcentowaną większe niż w języku polskim, ale mniejsze niż w języku rosyjskim.
Najważniejsze różnice między wymową wschodnią a zachodnią:
1. Stosunkowo większa tendencja do zmiękczania spółgłosek przed î z *o w nowych zgłoskach zamkniętych w wymowie wschodniej, niż w zachodniej.
2. Stosunkowo więcej obniżona i napięta artykulacja refleksu prasł. і у (> yͤ, eʸ, ε) w wymowie zachodniej, niż we wschodniej.
3. Wymawianie grup *ky *χy і ke χe jak kyͤ χyͤ і ke χe w mowie wschodniej, w zachodniej zaś przeważnie jak ḱi, χ́e.
4. Większa skłonność w wymowie zachodniej do podwyższonej (zwężonej) artykulacji nieakcentowanego o aż do pełnego zidentyfikowania go z głoską u w gwarach ludowych (t. zw. »ukanie«).
5. Częstsze wymawianie pisanego в jak v (labjo-dentalne) i powszechne używanie w zachodniej wymowie wykształconej, jako też w znacznej części gwár zachodnich, głoski f, prawie że nieznanej w wymowie wschodniej.
6. Używanie l średniego (dziąsłowego) w wymowie wschodniej, w zachodniej zaś z małemi wyjątkami tylko ł (zębowego).
7. Powszechne używanie spółgłosek podwojonych (wzdłużonych) przed dawmem połączeniem *ĭj w wymowie wschodniej, nieznanych w zachodniej.
8. Silniejszy śtópień palatalizacji spółgłosek zębowych, zwłaszcza s z c, w wymowie wykształconej i z małemi wyjątkami w gwarach ludowych zachodnich, połączony z artykulacją dorsalną (podobnie jak polskie ś ź ć w przeciwieństwie do słabszej palatalizacji koronałno-dorsalnej w wymowie wschodniej.
9. Stosunkowo częste zachowywanie miękkiego r w wymowie wschodniej, w zachodniej zaś jego stwardnienie we wszystkich pozycjach lub skłonność do stwardnienia.
10. Ogólna tendencja w wymowie zachodniej do dyspałatalizacji miękkich spółgłosek na końcu wyrazu, co występuje przedewszystkiem silnie w końcówce 3. os. sg. i pl. praes., w imper. na -ť w przyrostku -eć i t. p.
11. Zachowywanie dźwięczności spółgłosek w śródgłosie i wygłosie przed następującą bezdźwięczną w wymowie wschodniej, gdy w zachodniej nastąpiło oddźwięcznienie w takiej pozycji, lub panuje tendencja do zupełnej zatraty dźwięczności.
12. Większa siła ekspiracyjna akcentu w wymowie zachodniej i inne różnice, o których będzie mowa przy właściwym opisie fonetycznym.
26.09.1932