§ 16. v, w, ṷ.
Według Brocha (Slav. Phon. § 61) także szczelinowe wargowo-zębowe v w ukraińskiej wymowie wykształconej daje się zidentyfikować z odpowiedniem rosyjskiem, a na innem miejscu (op. c. § 64) wspomina, że głoska ṷ wymawia się zamiast pisanego v (=в) po samogłoskach, np. cerkoṷ, kroṷ. Gdzie zachowuje się spirant, artykułuje się zwykle u inteligencji więcej lub mniej labjo-dentalhie, jest więc dźwiękiem v. W dialektach spotyka się często artykulację bilabjalną, w albo ṷ, w każdej pozycji, częściowo zaś występuje opisany w §14 szereg v-ṷ, bez ścisłego rozgraniczenia odmian, jako jednostka dźwiękowa (A.S.Ph. XVII 362 nast.).
Powyższe uwagi Brocha (opierające się na mojej wymowie, na udzielonych mu przeze mnie informacjach o znanych mi wówczas gwarach galicyjskich i na zbadanych przez niego gwarach zakarpackich) — z których wypadałoby, że typowym przedstawicielem dźwięcznego spirantu wargowego w wymowie wykształconej jest dźwięk v, a bilabjalne w występuje tylko w dialektach — wymagają uzupełnienia i dokładniejszego ujęcia.
Znakowi alfabetycznemu в, który w pewnych wypadkach pisze się także na miejscu samogłoski u i spółgłoski ł, zamykającej zgłoskę, odpowiadają w ukraińskim systemie konsonantycznym następujące wargowe głoski szczelinowe:
1. dwuwargowe:
a) w dźwięczna,
b) φ bezdźwięczna,
e) ṷ niezgłoskotwórcże (zob. § 13).
2. wargowo-zębowe:
a) v dźwięczna,
b) f bezdźwięczna.
Dźwięki v — w — ṷ tworzą razem jedną kategorję głoskową bez ścisłego ich wewnętrznego rozgraniczenia1).
Ukraińskie v tworzy się zapomocą stosunkowo dość luźnej szczeliny pomiędzy wewnętrzą częścią wargi dolnej i przednim dolnym brzegiem górnych przednich zębów2). Od typowego czysto wargowo-zębowego v w polskiej 3) i rosyjskiej wymowie wykształconej różni się ono mniej energiczną artykulacją dolnej wargi, wskutek czego brzmi ono zwykle mniej dobitnie i silnie i łatwo może przejść w dwuwargowe w, jeżeli tylko warga górna obniży się do aktywnego udziału w artykulacji.
Równie łatwą jest odwrotna wymiana w przez takie luźnie artykułowane v, a wobec tego ścisłe ich rozgraniczenie nie da się przeprowadzić, gdyż często, jak to będzie później widać, nawet ta sama osoba wymawia raz jeden, bilabjalny, raz drugi, labjo-dentalny odcień.
Z drugiej strony głoska w, posiadająca nieco szerszą szczelinę płaską od v oraz więcej naprzód wysunięte wargi4), nie da się przy swoim słabym szmerze ani akustycznie ani też artykulacyjnie ściśle odgraniczyć od ṷ5).
Użycie jednego z powyższych dźwięków w wyrazie zależy po części od jakości sąsiednich głosek, od tendenoyj panującej w danej gwarze wzgl. grupie gwarowej i często także od wymowy indywidualnej.
1. Najkonsekwentniej, można powiedzieć nawet prawidłowo, występuje na miejscu pisanego в głoska ṷ na całym obszarze językowym, tak w czystych gwarach ludowych jakoteż w wymowie wykształconej, po samogłoskach, z któremi tworzy w tej samej zgłosce połączenia dyftongiczne: îṷ, iṷ, yͤṷ,eṷ,aṷ,oṷ,uṷ, np. ď|îṷka, Ĺwîṷ, d|yͤṷno, p|eṷno, pr|aṷda, kroṷ, kor|oṷka, čoṷn|a (g. sg. od човен), ostr|oṷ, čuṷ (чув)...6).
2. W pozycji przed samogłoską, przed spółgłoską i po spółgłosce istnieją znaczne wahania co do wymowy pisanego в, przyczem dają się zauważyć odmienne tendencje w gwarach wschodnich i zachodnich:
a) W wymowie wschodniej gwarowej i wykształconej słyszy się w takiem położeniu zwykle w albo ṷ, ostatnie najczęściej przed samogłoskami o, u jakoteż w nagłosie przed spółgłoską, gdzie ṷ jako refleks *vъ, *vь może alternować z nieakcentowanem u, o (zob. str. 42, 50), np. wod|a і ṷod|a, dyͤw|ui̭uśa || dyͤṷ|ui̭uśa, wz'aṷ || ṷz'aṷ (взяв), wse || ṷse || use (все, усе), ṷč|ora || uč|ora, kṷas || kwas, χṷor|ost, čerw і t. р.
b) Wargowo-zębowe v spotykałem tam rzadko, przyczem wobec jego luźnej artykulacji różni się ono zwykle bardzo mało od w. Takie v można słyszeć niekiedy obok w tylko po spółgłoskach językowych i przed i̭ (j), zwłaszcza przed następującą samogłoską î, a w emfazie także czasem w połączeniu v+î, np. twîr || tvîr, dw|îs'tî || dv|îs'tî , s'wît || s'vît , z'wît || z'vît , ʒwîn || ʒvîn, vi̭|îχаtyͤ, vi̭îzd, wîz ||vîz, wîn || vîn...7).
c) Wprawdzie także w grupie zachodniej spotyka się w niektórych gwarach podobną do podanej pod 2 a), bilabjalną artykulację pisanego в, jednakowoż we większości gwar zachodnich i jeszcze częściej w wymowie zachodnich warstw wykształconych daje się zauważyć ogólna tendencja do wypierania dwuwargowych w, ṷ przez wargowo zębowe v w każdej pozycji, z wyjątkiem po samogłoskach1). Przykłady: np. tviî || twiî, tvoi̭|a || twoi̭|a, dv|yͤhnu || dw|yͤhnu, dv|eri || dw|eri, w|yͤi̭tyͤ || vyͤi̭tyͤ, wed|u || ved|ut was || vas.
d) Największe wahania wykazują w gwarach zachodnich refleksy w przyimkach i prefiksaoh *vъ, *vь, które, podobnie jak i w gwarach wschodnich, zmieszały się w nagłosie z refleksami nieakcentowanych u, o. Obok refleksów u, ṷ, w słyszy się w niektórych gwarach i nierzadko także w wymowie galicyjskiej inteligencji v przed następną spółgłoską dźwięczną, a przed bezdźwięczną f, φ (zob. niżej). Przykłady: u || ṷ || w || v || φ || f stod|oľî, χ|aťî, k|upî, s|yͤl'î; w- || φ-, v- || f- sad|yͤtyͤ, tyͤsn|utyͤ, χ|opyͤtyͤ, strom|yͤtyͤ, staw|atyͤ, wč|ora || ṷč|ora || φčora || fčor|ašńîi̭...
e) Po spółgłosce występuje zwykle w albo v, np. čerw || červ, nerw || nerv...
__________________________________
1) Podobny szereg odmian wargowego spirantu dźwięcznego skonstatował Broch w dialektach poładniowo-serbskich, w słoweńskiej wymowie lublańskiej i po części w gwarze wsi Ubla, chociaż w ostatniej nie wspomina wcale o w (Slav. Phon. §§ 14, 64, 74; Убл. §§ 11, 15, 29).
2) Analfabetyczny znak Jespersena α 2cd.
3) Benni oznacza polskie v przez α 2d (MPKJ VI 257).
4) Znak analfabetyczny α 2b.
5) O. Kuryło w recenzji J. Forchhammera Die Grundlage der Phonetik, przyznając rację jego spostrzeżeniom, że przy w rozwarcie może być szersze niż przy u, zauważa słusznie, iż jednym z najistotniejszych momentów, którym odróżnia się wyraźne u od wyraźnego w, jest ten, że przy u wargi są stosunkowo mniej napięte i swobodnie wysunięte; przy w są one mniej wysunięte, zato ściągnięte i posiadają napiętą muskulaturę (Зап. Ак. H. VII—VIII 546).
6) Tylko w niektórych gwarach na Chełmszczyźnie i na Podlasiu jakoteż w wymowie inteligentów, pochodzących z miasta Chełmu, z powiatów: biłgorajskiego, hrubieszowskiego, włodawskiego i radzyńskiego słyszałem w takiej pozycji v albo nawet f przed bezdźwięcznemi i w absolutnym wygłosie, np. buv || buf (був), zdorov || zdorof, krov || krof, zavtra || zaftra, łafka, afto i t. р. Taka wymowa powstała niewątpliwie pod wpływem obcym, t. j. języka polskiego, względnie rosyjskiego, ponieważ spotykałem ją często także w wymowie inteligentów Ukraińców, pochodzących z Wołynia i z Kijowszczyzny, którzy nie od dziecka, lecz dopiero w późniejszym wieku przyswoili sobie język ukraiński. — O. Kuryło skonstatowała w wymowie Kowalowa, pochodzącego ze wsi Moskaliwka, przedmieście m. Braiłowa na Podola, w pozycji po samogłoskach tej samej zgłoski wszystkie trzy odmiany, a mianowicie v obok w і ṷ, (Мат. 24).
7) Także według spostrzeżeń Johansena (op. c. 212) współczesna ukraińska wymowa literacka posiada, zdaje się, najczęściej w bilabjalne, a przed j labjo-dentalne. Ale i w tym wypadku v wargowo-zębowe artykułuje się daleko nie tak wyraźnie, jak chociażby w języku francuskim, Wargowo-zębowa artykulacja, o ile ona w języku ukraińskim istnieje, zdaje się, posiada ten charakter, który opisuje Szczerba (artykulacja między dolną wargą i spodem przedniej powierzchni górnych zębów) i bardzo łatwo może przechodzić w ṷ (Критическия заметки по поводу работы др-а Фринты о чешском произношении, str. 12 odbitki). Na innem miejsca (op. c. 23) mówi Johansen, że dopuszczając w badanej przez niego gwarze szyszackiej nawet wymowę łabjo-dentalną w takich wyrazach, jak свій, твій, двір ze względu na bardzo niewyraźny udział zębów w artykulacji, nie można jej uważać za typową labjo-dentalną. — Por. też О.Kuryło, Мат. str. 7, 106.
[s.52—56]
26.09.1932