Opis fonetyczny języka ukraińskiego §10.

В. Samogłoski okrągłe.

§ 10. u ů u̇ ü.

Typowe, niezależne u w mojej, jak i wogóle w mowie warstw wykształconych, jest samogłoską wysoką szeregu tylnego, okrągłą.

1. W pozycji zależnej wykazuje u, zwłaszcza w gwarach ludowych, różne bardzo subtelne odcienie, które niełatwo dają się rozgraniczyć i ująć w pewne prawidła. Stosunkowo najojźę- ściej występuje w zgłoskach nieakcentowanych twardych zwykła odmiana szeroka luźna, zbliżona do niemieckiego krótkiego Hund, Mutter, Kuss, np. ruk^|a, dur^|ak, žurb^|a, šк^|аtý... W mocnej pozycji twardej słyszy się obok odcieni, które tylko nieznacznie albo i całkiem nie różnię się od u nieakcentowanego, także więcej zwężone i napięte warjanty aż do odmiany wąskiej napiętej (û) włącznie. Tak np. skonstatował Broch w mojej wymowie wyraźnie wąskie napięte û nietyłko w wyrazie pûť (pod wpływem palatalizacji), lecz i w wyrazie d^|ûžе obok szerokiego u w takioh wyrazach jak duχ, p^|uχnuty^e¹) Według mych spostrzeżeń każde moje u w pozycji mocnej jest nieco węższe od pozycji słabej. Porównać go można z polskiem u w wymowie wykształoonej, które Benni określa jako tylne wysokie okrągłe i napięte, np. dużo, uczucie (por. Sam. pol. 27) albo z niemieckiem skróconem u w wyrazach du bist, Purist.

Podobne dość silne zwężenie niemal każdego akcentowanego u przy równocześnem słabem jego wzdłużeniu słyszałem w wymowie Włodzimierza Jaroszenki w Myrhorodzie na Połtawszczyźnie, np. k^|uročka, m^|uχa, χ^|ustka, puχ, сy^eb^|ul'a, buṷ, jednakowoż to zwężenie było nieco słabsze, niż w pûť. Zresztą częściej słyszałem tak w mowie wykształconej jak i w gwarach ludowych w takiej pozycji zwykłe szerokie u.

2. ů, szersza odmiana u, położenie wysokie obniżone szeregu tylnego, która jest dźwiękiem pośrednim pomiędzy kategorjami samogłosek u i o, występuje w niektórych gwarach zachodnich na miejsou nieakcentowanego u i dość często na miejscu nieakcentowanego o (zob. str. 39). W pozycji akcentowanej skonstatował Brooh wyraźne u ną miejscu u w grupie wsi w dorzeczu górnego Użu na Zakarpaciu: реk^|ů, r^|ůка, b^|ůdu, č^|udo, sůd, důχ i t. p. ²)

3. Z przytoczonego wyżej przykładu pûť widać, że u ulega zwężeniu i napięciu przed następną miękką spółgłoską, jednakowoż to zwężenie tylko w niektórych gwarach dochodzi do odmiany û, jak np. w gwarze Ubli: pûť, m^|ûšî, r^|ûćî, st^|ûďîń, k^|ûṕîľ...

W tej samej gwarze występuje wąskie û także na miejscu *o *e w nowych zgłoskach zamkniętych, np. dûm, bûh, rûk, nûs, pûš^|oṷ, u̥č^|ı̊têľû[ṷ] (Broch, op. с. str. 39, 50).

4. Natomiast powszechnie istnieje słabsza lub silniejsza tendencja (podobnie jak to widzieliśmy przy a) do przesunięcia miejsca artykulacyjnego u ku przodowi jamy ustnej pod wpływem sąsiedztwa palatalnego, które przy obustronnem zmiękczeniu dochodzi zwykle najdalej do u̇ (wysokie środkowe luźne), a nie-kiedy w zgłosce nieakcentowanej nawet do ü (przednie wysokie luźne). W wyrazie i^|uха można u ulokować jeszcze w szeregu środkowo-tylnym, przy obustronnem zaś zmiękczeniu i przy jednostronnem poprzedzającem w szybkiem tempie mowy brzmi jak u̇: l^|u̇l'ka, l'u̇t', bi̭u̇t', dy^eṷl'^|u̇ś, t'u̇t'u̇n, zn^|ai̭u̇, stob^|oi̭u̇, zo тп^|oіu̇, rzadziej jak ü: t'üt'üneć, ne zn^|a^i̭ü_šče, śṕîw^|a^i̭üčy^e (співаючи)...

Przytem należy zaznaczyć, że odmiany u̇, ü występują także jako refleksy *o, *e w nowych zgłoskach zamkniętych w niektórych gwarach południowej ¹) i północnej grupy archaicznej, np. t'^|u̇tka (z t^|etka), l'u̇d (g. sg. ł^|edu), ńu̇s (od n'esty^e), i̭ui̭ (≤= dat. sg. i̭ei̭); püp (g. sg. рор^|а), dwür (g. eg. dwor^|a), müst, wün, süľ, ť^|ütka, moi̭^|üi̭...

5. Nieakcentowane nagłosowe i śródgłosowe u po samogłosce osłabia się często w wymowie gwarowej i wykształconej do ṷ, i alternuje z niem: uč^|y^ety^e || ṷč^|y^ety^e, nauč^|y^ety^e || naṷč^|y^ety^e, zauw^|ažy^ety^e|| zaṷw^|ažy^ety^e. — O alternacji nagłosowych u || o || ṷ || w zob. §11, 13, 16.