§54. Ogólne uwagi o t. z w. »sandhi«.
Przez »sandhi« rozumiemy zwykle takie zmiany głoskowe, którym ulega w mowie ciągłej koniec jednego wyrazu pod wpływem początku wyrazu następnego pod względem dźwięczności. A ponieważ pojęcie »wyrazu« nie jest właściwie pojęciem fonetycznem, lecz wiąże się ze znaczeniem pewnych kompleksów dźwiękowych i między procesami głoskowemi, które zachodzą w połączeniach głosek między dwoma sąsiedniemi wyrazami a procesami przy zbiegu głosek w środku jednego wyrazu, niema zwykle zasadniczej różnicy, dlatego można mówić o »sandhi« między wyrazowem i śródwyrazowem1).
Prawie we wszystkich językach słowiańskich przy zbiegu spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych upodabnia się zwykle spółgłoska poprzedzająca do następującej pod względem dźwięczności nietylko w środku wyrazu, lecz także w pozycji międzywyrazowej, a mianowicie końcowa spółgłoska dźwięczna wyrazu pierwszego traci głos przed początkową spółgłoską bezdźwięczną wyrazu następnego i odwrotnie bezdźwięczna spółgłoska wygłosowa udźwięcznia się przed dźwięczną spółgłoską nagłosową drugiego wyrazu.
Odrębne stanowisko między językami słowiańskiemi zajmuje pod tym względem w fonetyce międzywyrazowej południowo-zachodnia część polskiego obszaru językowego, która obejmuje stare dzielnice Polski, t. j. Małopolskę (historyczną z wyjątkiem jej części na północny wschód od Radomia), Wielkopolską, Śląsk; tu też należy Słowaczyzna i niektóre zachodnio-ukraińskie gwary wzdłuż pogranicza polskiego w b. Galicji i słowackiego na Zakarpaciu 2).
Na wyżej podanym obszarze istnieje mianowicie nietylko upodobnienie pod względem dźwięczności jednej spółgłoski do następującej zwartej, szczelinowej lub zwarto-szczelinowej, lecz występuje w fonetyce międzywyrazowej udźwięcznienie końcowych spółgłosek także przed nagłosowemi sonornemi r, ł, l, m, n, przed pełnogłoskami i przed i̯, v. Przykłady polskie: głątk'i (≤gładki), šypk'i (≤ šybki), proźba (≤ prośba), ľiǯba, proź_boga, klaǯ_b'aľa, brad_rób'i, pav_ładny, kluǯ_ležy, bog_levy, głoz_narodu, bug_ma tfardy ṕeń, vuz_i płuk, ktoź_iʒ́e, brad_oi̯ca, tag_on zrobił, kod_albo ṕes, brad_i̯ego, noz_v́eľḱi, ńuzem, pludem, mugem, ńeżmy, pleʒ́my, byliźmy, i̯ezdem i t. p.
Natomiast w drugiej, północno-wschodniej części polskiego obszaru językowego, t. j. na Mazowszu (podobnie jak i w języku bułgarskim), końcowe spółgłoski bezdźwięczne udźwięczniają się już tylko przed początkowemi dźwięcznemi zwartemi, szczelinowemi i przed v- wyrazu następnego, a w języku rosyjskim, białoruskim i czeskim tylko wyłącznie przed spółgłoskami zwartemi i szczelinowemu3).
Wyżej omówione prawidło fonetyczne »dźwięczna przed dźwięczną, bezdźwięczna przed bezdźwięczną« odnosi się we wspomnianych językach także do spółgłosek dźwięcznych w absolutnym wygłosie, gdzie, przed pauzą, jako elementem bezdźwięcznym, spółgłoski dźwięczne (z wyjątkiem sonomych r, ł, l, m, n) utraciły także dźwięczność4).
Ze wszystkich języków słowiańskich tylko język serbo-chorwaeki i język ukraiński (w przeważnej części swych gwar) zachowują jeszcze dotychczas dźwięczność spółgłosek w absolutnym wygłosie.
Zresztą język ukraiński różni się znacznie pod względem ewolucji »sandhi« od innych języków słowiańskich i wykazuje w swych gwarach, jakoteż po części w wymowie wykształconej wszystkie wyżej podane stadja rozwoju sandhi międzywyrazowego i śródwyrazowego, aż do polskiego »sandhi« włącznie, którego rozwój postąpił najdalej ze wszystkich języków słowiańskich.
________________________________
1) Por. M. Rudnicki, Z zagadnień psychofonetycznych. MPKJ V 188—9 i St. Słoński, Przyimki w polskiem sandhi (Prace lingwistyczne ofiarowane Janowi Baudoninowi de Courtenay, Kraków 1921, str. 181).
2) Por. K. Nitsch, Polska fonetyka międzywyrazowa. Z mapą. MPKJ V 393—422. Dokładniejsze określenie dotyczących gwar ukraińskich zob. str. 126—6.
3) Por. K. Nitsch, Przyczynki do wymowy dzisiejszej polszczyzny literackiej. MPKJ IV 426.
4) Półotwarte tracą, jak wiadomo, przed pauzą dźwięczność co najwyżej w drugiej części swej artykulacji (zob. Broch, Slav. Phon. §199).
===================
[s.117—119]
26.09.1932