Aneksja terytorjum

ze stanowiska prawa międzynarodowego i prawa państwowego*).

Z chwilą, kiedy nastąpi ostateczna likwidacja wojny europejskiej, która niewątpliwie mniej lub więcej gruntownie zmieni kartę polityczną, dokonaną zostanie aneksja pewnych terytorjów do zwycięzkich państw. Pojecie aneksji i łączących się z nią zasad prawno-miedzynarodowych i prawno-państwowych jest dla ludności danych terytoriów ogromnie ważnem, w szczególności ze względu na kwestie zmiany obywatelstwa państwowego.

Przypominamy, źe w artykule o "Okupacji wojennej ze stanowiska prawa międzynarodowego", położony został nacisk na zasadę, iż okupacja wojenna, to znaczy zajęcie terytorium pewnego państwa przez armię nieprzyjacielską, nie narusza "praw zwierzchniczych" danego państwa, a więc, że suwerenem, piastunem władzy państwowej w okupowanem terytorium pozostaje dawne państwo, mieszkańcy tego terytorjum pozostają obywatelami dawnego państwa i t. d.**) Jeżeli wojna kończy się ostatecznie opuszczeniem zajętego terytorjum przez okupującą armję, to wtedy powracają dawne stosunki i w prawach zwierzchniczych dawnego państwa na danem terytorjum nie następuje żadna zmiana. Inaczej przedstawia się rzecz, jeżeli okupacja wojenna przemienia się w aneksję, to znaczy trwale przyłączenie okupowanego terytorjum do zwycięzkiego państwa.

Jeżeli układ pokojowy zawiera postanowienie w sprawie odstąpienia terytorjum drugiemu państwu, to to ostatnie, anektując, czyli przejmując to terytorium pod swoją władzę zwierzchniczą, nabywa dane terytorjum w sposób pochodny. Pochodne nabycie terytorjum, to znaczy przejęcie obszaru, który już pozostawał pod inną władzą państwową, różni się od nabycia pierwotnego, czyli nabycia terytorjum, które do żadnego państwa dotychczas nie należało.

Przy aneksji, będącej nabyciem pochodnem, dawne państwo traci swe prawa zwierzchnicze nad danem terytorium, a prawa te przechodzą na państwo nowe, anektujące. Państwo anektujące jest wobec faktu nabycia pochodnego pewnego rodzaju następcą prawnym państwa ustępującego i wobec tego w braku innych postanowień obejmuje prawa i obowiązki dawnej władzy państwowej, odnoszące się do odstąpionego terytorjum.

Państwo anektujące uzyskuje razem z władzą zwierzchniczą nad danem terytorjum także panowanie nad przynależnymi dawnego państwa, na terytorium anektowanem zamieszkałymi. Następuje więc ogólna zmiana obywatelstwa państwowego: mieszkańcy anektowanego terytorjum tracą swoje dotychczasowe obywatelstwo, a natomiast uzyskują obywatelstwo nowego państwa. Ta ogólna zmiana obywatelstwa państwowego dotyczy tylko tych mieszkańców odstąpionego terytorjum, którzy w czasie zawarcia pokoju, postanawiającego odstąpienie terytorjum, mieszkają na terytorium odstąpionem. Nabycie nowego obywatelstwa nie następuje więc u tych, którzy na odstąpionem terytorium w chwili zawarcia pokoju, postanawiającego odstąpienie, tylko chwilowo przebywają, nie mając tutaj stałego zamieszkania. Ponieważ aneksja terytorjum oddaje nowemu państwu władzę nad dotychczasowymi obywatelami dawnego państwa, nie dotykając natomiast stanowiska obywateli państw innych, przeto ci mieszkańcy odstąpionego terytorjum, którzy w chwili zawarcia pokoju nie byli obywatelami państwa dotychczasowego, nie nabywają również obywatelstwa państwa anektującego, lecz zatrzymują swe obywatelstwo dawne, przynależność do państwa trzeciego.

Zmiana obywatelstwa państwowego jest więc ogólną i niezależną od woli mieszkańców, przynależnych do dotychczasowego państwa. Od tej zasady zachodzi wyjątek, opierający się na t. zw. prawie opcji. Polega ono na tem, że w układzie, regulującym odstąpienie terytorjum, zamieszcza się t. zw. klauzulę opcyjną, dozwalającą przynależnym odstąpionego terytorjum, aby w przeciągu oznaczonego czasokresu wobec władzy państwowej oświadczyli, czy swoją przynależność do dotychczasowej władzy państwowej zamierzają zachować. Ci mieszkańcy odstąpionego terytorium, przynależni do dotychczasowego państwa, którzy prawo opcji wykonują i wyraźnie oświadczą w przepisanym czasokresie wolę zatrzymania dawnego obywatelstwa, zatrzymują je i są obowiązani z odstąpionego terytorjum wyemigrować. Natomiast ci, którzy prawa opcji nie wykonają i żadnego takiego oświadczenia nie złoża, zostają obywatelami państwa nowego.

Celem bliższego wyjaśnienia, jakie znaczenie posiada prawo opcji, zwracamy uwagę na dwie rzeczy. Po pierwsze, że prawo opcji nie opiera się na ogólnych zasadach prawa międzynarodowego, lecz na układach specjalnych, a więc można je wykonać tylko w tym wypadku, jeżeli w układzie, dotyczącym odstąpienia danego terytorium, wyraźnie zamieszczono "klauzulę opcyjną". Następnie nie należy zapominać o tem, że nawet, jeżeli w układzie o odstąpieniu terytorjum nie zamieszczono "klauzuli opcyjnej", to mieszkańcy tego terytorjum, dotychczas przynależni do dawnego państwa, stają się wprawdzie obywatelami nowego państwa powszechnie i przymusowo, jednakoź mogą oni zawsze uwolnić się później od nowego obywatelstwa i postarać się o obywatelstwo dawno. Takie powrócenie do dawnego obywatelstwa jest jednak znacznie trudniejsze, niż wykonanie prawa opcji, gdyż po pierwsze mogą oni doznawać trudności przy zwalnianiu się od nowego obywatelstwa (n. p. ze względów wojskowych), po drugie zależy to od danego państwa, czy zechce im na nowo nadać obywatelstwo, które już utracili. 

*) Ob. v. Liszt. System prawa międzynarodowego; Stoerk, Option und Plebiszit bei Eroberungen und Gebietscess onen; Lariviére, Des conséquences des transformat ons territoriales des Etats sur les traités antérieurs; Gidel, Des effets de l'annexien sur les concessions; Ulmann, Völkerrecht ; Rivier, Principes du droit des gens.

**) W artykułach o "Okupacji wojennej ze stanowiska prawa międzynarodowego'' i "W sprawie pensji urzędników państwowych" wypuszczono przez pomyłkę przedstawienie postanowień drugiej konferencji pokojowej w Hadze z r. 1907, odnoszących się do okupacji wojennej, które uzupełniły i zastąpiły odrowiednie postanowienia konwencji z r. 1899. Konwencja z r. 1907 kładzie również nacisk na faktyczny charakter władzy armji okupującej, który nie narusza praw zwierzchniczych państwa dawnego jako takich (art. 42 i 43.)

Odnośne postanowienia drugiej konferencji pokojowej w Hadze, brzmią: Art. 42. "Un territoirre est considéré comme occupé lorsqu'il se trouve placé de fait sous l'autorité de l'armée ennemie. L' ocupation ne s'étend qu' aux territoires ou cette autorité est établie et en mesure de s'exercer". Art 43 "L'autorité du pouvoir légal ayant passé de fait entre les mains de l'occupant, o lui — ci prendra toutes les mesures, qui dépendent de lui en vue de rétablir de l'assurer, autant qu' il est possible, l'ordre et la vie publics en respectant, sauf empechement absolu, les loix en v gueur dans le pays". — Z postanowień tych wynika jasno, że władza okupująca ma charakter faktyczny i cięży na niej obowiązek utrzymania przez czas okupacji wojennej dotychczasowego porządku prawnego, chyba, żeby stała temu na przeszkodzie przeszkoda nie dająca się usunąć. Ponieważ cel okupacji woiennej jest wskazany wojną, przeto z postanowień konferencj haskej wynika obowązek pozostawienia przez okupującego normalnego trybu tych instytucji, które z akcją wojenna nie mają nic wspólnego, lecz służą do utrzymania wewnętrznego ładu i porządku społecznego, a więc przcdewszyslkiem sądownictwa, zwłaszcza sądownietwa cywilnego.

(C. d. n.)

[Kurjer Lwowski, 08.12.1914]

Jako przykłady klauzul opcyjnych przytaczamy postanowienie art. 17 pierwszego pokoju paryskiego z 30 maja 1814: ("We wszystkich krajach, które częścią na mocy niniejszego układu, częścią na mocy porozumień, jakie na jego podstawie przyjdą do skutku, otrzymują lub otrzymać mogą innych panujących, pozostanie krajowcom i cudzoziemcom, jakiegokolwiek byliby stanu lub jakiejkolwiek narodowości, sześcioletni czasokres od wymiany ratyfikacji dla zarządzenia swoją własnością nabytą przed lub po teraźniejszej wojnie stosownie do swojego uznania, oraz dla powrotu stosownie do swojego wyboru do tego lub innego kraju") i postanowienie art. 2, ust. 1 pokoju frankfurckiego z 10 maja 1871: ("Pochodzącym z odstąpionego terytorjum, obecnie na tem terytorium zamieszkałym francuskim poddanym, ktorzy zamierzają zachować francuską narodowość, przysługuje aż po dzień 1 października 1872 prawo przenieść na podstawie poprzedniego oświadczenia wobec właściwej władzy swoje miejsce zamieszkania do Francji i tam się osiedlić, przyczem prawu temu nie mogą stać na przeszkodzie przepisy o służbie wojsk., w którym to wypadku zachowują charakter obywateli franc. Wolno im ich własność ziemską, położoną na terytorjum z Niemcami połączonem zachować").

Czy traktaty pokojowe, jakie uregulują toczącą się wojnę europejską, bedą w razie postanowień o odstąpieniu pewnych terytorjów zawierały klauzule opcyjne? Na pytanie to należy stanowczo odpowiedzieć twierdząco, gdyż instytucja prawa opcji ma swą genezę w uznaniu indywidualnych interesów mieszkańców anektowanych terytorjów i pewnem poszanowaniu ich woli przy wyborze przynależności państwowej, a to uznanie i poszanowanie interesów indywidualnych zyskuje w czasach ostatnich coraz większe prawo obywatelstwa w stosunkach międzynarodowych.

Jaki będzie przypuszczalny czasokres dla wykonania prawa opcji? Sądząc z doświadczenia, jakie nam daje pokój frankfurcki i wobec tego, że stosunki ogromnie będą skomplikowane i utrudniające szybką orientację w wyborze przynależności państwowej, należy przypuścić, że wyznaczony czasokres w każdym razie nie będzie krótszy, niż jeden rok.

Aneksja terytorium powoduje ze względu na dany obszar zasadniczą zmianę w stosunkach prawno-międzynarodowych i prawno-państwowych. Terytorjum anektowane staje się częścią państwa anektującego i wobec tego znajduje się odtąd w tych stosunkach prawno-międzynarodowych, w jakich się znajdowało i znajdować będzie państwo anektujące. W szczególności zawarte przez państwo anektujące układy międzynarodowe rozciągają się odtąd także na nowo nabyte terytoria; zasada ta nazywa się zasadą "ruchomych granic układowych".

Daleko głębiej sięgającą od tej zmiany w stosunkach prawno-międzynarodowych jest zmiana w stosunkach wewnętrznych, prawno-państwowych, jakiej podlega anektowane terytorjum. Terytorium anektowane wychodzi z pod dawnej władzy państwowej i dostaje się pod nową władzę państwową, a ze zmianą łączy się cały szereg kwestji.

Przedewszystkiem cały ustrój władz, cały aparat urzędniczy może od chwili aneksji funkcjonować w anektowanem terytorium tylko jako ustrój państwa anektującego, jego wolą i na podstawie jego praw powołany do życia. Z tego punktu widzenia wszelkie kombinacje prawne i polityczne co do ewentualnego "zatrzymania" pewnych władz dawnych w tych terytorjach, które miałyby w przyszłości na podstawie traktatów pokojowych uledz aneksji, są prawniczo nonsensem, gdyż w państwie nowożytnem źródłem wszystkich ogniw ustroju publiczno-prawnego jest voła państwa i jego prawo. Na wypadek aneksji pewnego terytorjum nie może więc być mowy o "zatrzymywaniu w służbie" urzędników, którzy na tem terytorium byli dotychczas urzędnikami dawnego państwa, lecz tylko ewentualnie o przyjęciu tych samych osób do nowej służby państwowej, wyłącznie na podstawie praw nowego państwa i zależnie od jego woli.

Ze zmianą władzy państwowej w anektowanem terytorjum łączy się kwestia praw do emerytur, nabytych na podstawie praw dawnego państwa przez urzędników, zajmujących dotychczas stanowiska w anektowanem terytorjum. Ze stanowiska prawa państwa anektującego urzędnicy ci nie nabyli w niem żadnego prawa do emerytury, służąc w państwie innem. Co się zaś tyczy państwa dawnego, to niewątpliwie prawo do emerytury urzędników tych w dawnem państwie na podstawie jego ustaw nabyte, jako takie nie doznaje naruszenia przez odpadnięcie terytorjum, w którego obrębie ci urzędnicy pracowali. Prawo do emerytury, nabyte na podstawie ustawy przez urzędnika pewnego państwa, jest prawem podmiotowem tego urzędnika wobec państwa jako takiego, wobec skarbu państwa jako całości. Fakt, iż pewne terytorjum, w obrębie którego ten urzędnik był zajęty, od tego państwa odpadło, nie narusza faktu istnienia tego państwa, które na podstawie swoich ustaw jest do wypłaty emerytury obowiązane. Inaczej przedstawiałaby się rzecz, gdyby to państwo, w którem ktoś jako urzędnik nabył prawo do emerytury, wogóle istnieć przestało, zostało rozebrane, lub w całości do innego państwa wcielone. Jeżeli jednak pewne państwo, chociaż terytorialnie zmniejszone, nadal jako takie istnieje, to ze stanowiska publiczno-prawnego nie nasuwają się żadne wątpliwości co do obowiązku tego państwa do wypłacania emerytur swoim urzędnikom, którzy dotychczas pracowali na terytorium, obecnie anektowanem przez państwo inne.

[Kurjer Lwowski, 09.12.1914]