Opis fonetyczny języka ukraińskiego. Przedmowa.

Przedmowa

Ile czasu i pracy poświęcono tej niewielkiej stosunkowo książce i jak powoli dochodzi się nieraz do ujęcia oczywistych napozór faktów fonetycznych w każdym języku, zrozumieć to i należycie ocenić może tylko ten, kto sam zajmuje się ścisłemi badaniami fonetycznemi. Wystarczy tylko krótko nadmienić, że praca niniejsza wychodzi w świat w dwadzieścia pięć lat po napi­saniu przeze mnie pierwszego szkicu ukraińskiej fonetyki opisowej w r. 1906.

Moje studja nad ukraińskim językiem żywym (mówionym nie-papierowym) rozpocząłem w r. 1904 i prowadziłem je do 1910 r. w granicach b. Austro-Węgierskiej monarchji, urządzając dzięki za­chęcie i pomocy materjalnej mego nauczyciela Y. Jagióa cały szereg językoznawczych ekskurąyj podczas letnich feryj w różne okolice b. Galicji, Bukowiny i częściowo także na Zakarpacie; a w r. 1911 na polecenie prof. Jagića wysłała mnie Petersburska Akademja Nauk na kilkumiesięczną podróż po Ukrainie, co umożliwiło mi bliższe poznanie w wybranych punktach wymowy ukraińskiej, ludowej i kulturalnej, także w granicach b. Rosji, i porównanie jej ze znaną mi już wymową galicyjską i bukowińską. W ten sposób udało się po raz pierwszy w historji badań żywego języka ukraińskiego objąć jednemu badaczowi bezpośrednio prawie cały ukraiński obszar językowy, chociaż wobec ogromnej jego rozcią­głości siatka zbadanych podówczas przeze mnie punktów byłą oczywiście jeszcze bardzo rzadka. Toteż badania moje kontynuo­wałem dalej przed wojną i po wojnie aż do czasów najnowszych, uzupełniając i zaokrąglając mój materjał przy każdej sposobności, nawet podczas mojej służby wojskowej, mianowicie w trzech pierwszych latach wojny w Karpatach i w b. gubemji grodzień­skiej (na pograniczu małorusko-białoruskiem), od r. 1918 w b. gub. podolskiej, ohersońskiej i kijowskiej, a po wojnie w granicach Rze­czypospolitej Polskiej ¹).

Praktyczne wyszkolenie fonetyczne zawdzięczam Olafowi Brochowi, który ukraińską część swej »Fonetyki słowiańskiуо« oparł głównie na mojej wymowie i na udzielonych mu przeze mnie informacjach o znanych mi podówczas południowo-zachodnich gwarach ludowych, przeprowadzając ze mną cały szereg ćwiczeń fonetycznych podczas swego pobytu w Wiedniu w 1905 r. ²) Oprócz tego odbyłem później w r. 1913 na Uniwersytecie Wiedeń­skim kurs fonetyki ogólnej u prof. J. Nagła i K. Battistiego, urządzając z tym ostatnim poza teoretycznemi wykładami ćwi­czenia praktyczne w dziedzinie fonetyki eksperymentalnej w in­stytucie fizycznym prof, Ехпега i w »Phonogramm-Archjv«-ie  Wiedeńskiej Akademji Umiejętności.

Pierwszą próbę fonetyki opisowej, obejmującą system gło­skowy ukraińskich gwar ludowych w granicach b. Austro-Węgier, napisałem w r. 1906, którato praca p, t. »Entwurf der Phonetik der kleinrussischen Dialekte in Oesterreich-Ungam« z mapą została| przyjęta przez prof. Jagića jako moja doktorska dysertacja. Z tej dysertacji ogłosiłem dotąd tylko mady fragment p. t. »Дещо з фо­нетики українських говорів» w »Almanachu« jubileuszowym wie­deńskiej studenckiej, »Siczy«, Lwów 1908, str. 267—77 (także osobna odbitka, str.. 1—13).

Objąwszy w r. 1911 mojemi badaniami prawie cały ukraiń­ski obszar językowy, przystąpiłem do budowy systemu fonetycz­nego ukraińskiego języka w całej jego objętości, jednakowoż z po­wodu różnych nieprzewidzianych trudności i przeszkód zdążyłem wykończyć drugą moją z rzędu pracę syntetyczną p. t. «Короткий огляд фонетики українських говорів» wraz z próbą klasyfikacji ukraińskich gwar ludowych i wysłać na ręce prof. Szachmatowa dopiero w r. 1914, tuż przed wybuchem wojny. Praca ta, przezna­czoną dla wydawnictwa p. t. «Энциклопедія Славянской Филологіи« nie ukazała się, ponieważ dalszy jej druk został wskutek wojny przerwany. Później umarł prof. Szachmatow, i ja dotąd nie mo­głem się dowiedzieć, co się z tą moją pracą stało.

Na podstawię zachowanego bruljonu ogłosiłem z powyższej pracy tylko drugą jej część (nieco zmienioną) p. t. «Проба упо­рядкованя українських говорів« (З.Н.Т.Ш. t. 117—118 (1913) str. 333­—375 i osobna odbitka, Lwów 1914). Pierwszą zaś jej część, t. j. Zarys ukraińskiej fonetyki, chciałem po wojnie wydać w ję­zyku ukraińskim, jednakowoż ani Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki we Lwowie, ani też Kijowska Akademja Nauk nie mogły jej wydać w fonetycznej transkrypcji z powodu braku czcionek lingwistycznych w drukarniach lwowskich i kijowskich.

Nareszcie w r. 1927, została ta praca przetłumaczona na ję­zyk polski i dnia 13 czerwca tegoż roku przedstawiona przez prof. K. Nitscha na posiedzeniu Wydziału Filologicznego Polskiej Akademji Umiejętności³). Ze względu jednak na to, że pożądanem było w tej mojej fonetyce uwzględnić także wszystkie najnow­sze obce prace z tej dziedziny, jak również wyniki moich wła­snych badań, przeprowadzonych w ostatnich latach nad gwarami chełmskiemi, poleskiemi, wołyńskiemi, huculskiemi, bojkowskiemi, łemkowskiemi, w dorzeczu Sanu i częściowo także na Zakarpaciu, musiałem przeprowadzić nową gruntowną redakcję całej pracy i znacznie ją rozszerzyć i uzupełnić świeżym materjąłem. Wsku­tek tego oddałem ją dopiero w połowie r. 1929 do druku, który z powodu różnych trudności typograficznych, jakoteż licznych zmian i uzupełnień w korektach trwał przeszło dwa lata.

W końcu zaznaczam, że dokładnie zdaję sobie sprawę z wielu braków niniejszej pracy i że daleką jest ona od całkiem wykoń­czonego w szczegółach opisu ukraińskiego systemu głoskowego. Zawiera ona niejedną jeszcze niedokładność i może niejasność, które wymagają uzupełnienia materjału, pogłębienia spostrzeżeń, badań eksperymentalnych. Z tych powodów przedstawienie moje posiada jeszcze wiele cech tymczasowości, tembardziej, że co do układu, metody opracowania, transkrypcji i t. p., trzymałem się umyślnie na mojej wymowie opartej fonetyki Brocha, a równo­cześnie byłem zmuszony niemal na każdym kroku uzupełniać i niejednokrotnie korygować jego sposób ujęcia poszczególnych faktów fonetycznych.

W chwili wypuszczenia w świat książki poczuwam się do miłego obowiązku wyrazić swoje szczere podziękowanie przede­wszystkiem Komisji Językowej Polskiej Akademji Umiejętności, która w tym ciężkim kryzysie finansowym nie szczędziła dużych kosztów na wydanie, następnie zaś dziękuję serdecznie prof. K. Nitschowi za wielką troskliwość, jaką otaczał mą pracę, za udzie­lane mi cenne uwagi i wskazówki, jak niemniej za trud i stratę czasu przy przeprowadzaniu bardzo żmudnej korekty.

W Krakowie, w grudniu 1931 r.

______________

¹) Ze względu na brak miejsca nie mogę tutaj wyliczać wszystkich zbadanych dotąd przeze mnie punktów; uczynię to w Zarysie ukraińskiej dia­łektologji, który spodziewam się w najbliższej przyszłości ogłosić wraz z diałektologiczną mapą w języku ukraińskim. Ważniejsze miejscowości, zbadane przeze mnie podczas wspomnianej ekskursji w 1911 r. na Ukrainie, podałem w mojej pracy p. t. Проба упорядкованя україн­ських говорів (З.Н.Т.Ш. t. 117—118 (1913) str. 371—2), a tutaj zaznaczę tylko krótko, że opis wschodnio-ukraińskiej (przydnieprzańskiej) wymowy kulturalnej opieram głównie na moich spostrzeżeniach nad wy­mową następujących, poznanych przeze mnie w 1911 r. osób: 1. w Ki­jowie: K. Mychalczuk, M. Łysenko, I. Steszenko, O. Kosaczowa (Ołena Pcziłka), S. Jefremow, D. Doroszenko, M. Woronyj, S. Czerkasenko, I. Bilasziwski, D. Sczerbakiwski, wymowa artystów ukr. teatru Kołesny­czenki; 2. w Czernihowie: I. Szrah, F. Kałłasz; 3. w Myrhorodzie: Wł. Jaroszenko; 4. w Połtawie: K. Moszczenko; 6. w Konstantynogrodzie: P. Martynowycz; 6. w Jekaterynosławiu: dr Kryweniukowa (siostra Łesi Ukrainki) i wymowa artystów bawiącego tam wówczas teatru M. Sadów­skiego; 7. w Radziwiłowie: M. Łewycki i inni. Oprócz tego miałem spo­sobność poznać wymowę całego szeregu naddnieprzańskich inteligentów, ze starszej i młodszej generacji, podczas wojny na Ukrainie i po wojnie emigrantów różnego wieku w Wiedniu, we Lwowie i w Krakowie.

²) Por. Broch, Очеркь физіологіи славянской рѣчи. Petersburg 1910, . str. 263 , 116 i nast.

³) Por. Sprawozdania z Posiedzeń Polskiej Akademji Umiejętności XXXI nr 6, str. 6—8 i streszczenie w języka niemieckim (Bulletin Ac. Pol. 1927, 170—3).