Opis fonetyczny języka ukraińskiego §32.

§32. č, ǯ.

Zwarto-szczelinowa spółgłoska č, składająca się ze zwarcia jak przy ṭ i ze szczeliny, jak przy s, i tak samo jej dźwięczny odpowiednik ǯ (= ḍ + ž) należą do t. zw. szumiących afrykat i posiadają w języku ukraińskim zależnie od panującej w danej gwarze tendencji, od pozycji w wyrazie i od jakości sąsiednich dźwięków cały szereg twardych i miękkich odmian.

I. 1. Pierwotnie miękkie č zachowało dotąd swą miękkość we wszystkich pozycjach tylko w niektórych gwarach (zob. niżej w §33), w innych zaś gwarach albo trzyma się jeszcze tylko w pewnych pozycjach, albo uległo już całkowitej dyspalatali­zacji.

2. Twarde č, którego zasiąg jest, ogólnie mówiąc, znacznie mniejszy, niż twardych š, ž (por. str. 83—4, 87—8), wykazuje następujące odmiany:

a) Twarde č w mojej wymowie tworzy się koronalnie na dziąsłach, t. j. odpowiada mniej więcej miejscu artykulacji š — ž ¹) (zob. str. 83—4), np. čas, čoł^|o, χ^|oču, χ^|očeš, čyͤstyͤi̯.

b) Obok takiego czysto alweolarnego č, które można uważać za typowe dla zachodniej jakoteż naogół dla wschodniej wymowy wykształconej i dla znacznej części zachodnich gwar ludowych, spotykałem miejscami w gwarach wschodnich i dość często w wy­mowie naddnieprzańskich inteligentów przedniejszą odmianę č, która w porównaniu z mojem č odznacza się (podobnie jak i tam­tejsze š, ž, zob. str. 83) nieco wyższym tonem właściwym²).

c) W zachodnich gwarach zakarpackich, w dialekcie Zamie­szańców i po części u polskich Łemków występuje (podobnie jak to widzieliśmy przy š, zob. str. 84) tylniejsza odmiana č w po­równaniu z opisanem pod a) typowem č we wspólnej wymowie wykształconej ³).

Najwyraźniej uwydatnia się wspomniana różnica pomię­dzy wyżej podanemi główniejszemi odmianami twardego č w ich wpływie na sposób artykulacji refleksu następnego prasł. *i. Mia­nowicie: α) opisana pod b) przedniej sza odmiana č + *i brzmi jak či (i szerokie, por. str. 14) albo jak čyͥ (zob. str. 20), np. č^|isto ^|| č^|yͥsto, čit^|ai̯ṷ^|| čyͥt^|ai̯ṷ...⁴).

β) średnia, typowa odmiana, podana pod a), brzmi jak č: čyͤsto, čyͤt^|ai̯ṷ natomiast

γ) tylniejsza odmiana pod c) ciągnie (podobnie jak to wi­dzieliśmy przy š, ž, zob. str. 84) następujący refleks *i w tył jamy ustnej tak, że podane wyżej wyrazy brzmią w wspomnianych pod c) gwarach południowo-zachodnich jak: čy²sto, су³sto albo nawet čыsto, čy²taṷ, čy³taṷ, čыtaṷ,  i t. р.⁵).

II. 1. Twarde ǯ w mojej wymowie jakoteż w zachodniej i, zdaje się, przeważnie we wschodniej wymowie wykształconej, podobnie jak i w przeważnej części gwar zachodnich różni się od č głównie tylko obecnością głosu i mniej energiczną artyku­lacją, np. syǯ^|u, χ^|oǯu, ǯyͤg^|un, b^|uǯu... i dial. saǯa ^|| saža, meža ^|| meǯa, теǯyͤ ^|| meǯyͤ, čuǯyͤi̯ ^|| čužyͤi̯...

2. Natomiast w niektórych gwarach wschodnich, które po­siadają przedniejezą odmianę č (zob. wyżej str. 90—1), zachodzi różnica między č i ǯ także co do miejsca artykulacji. Tak np. według spostrzeżeń Johansena⁶) w gwarze szyszackiej ná Poł­tawszczyźnie artykulacja č jest przedniejsza, niż dla ǯ, które w przeciwieństwie do alweolarńego č w wymowie dzieci w Szy­szaku i podobnie w sąsiedniej wsi Jareśki posiada nawet prepa­latalną artykulację i brzmi jak prepalatalne »cerebralne« ď ⁷).

_______________

¹) Formuła analfabetyczna β0ᶠ+ β12ᶠ.

²) Formuła analfabetyczna  β0ᶠ+ β12ᶠᵉ.

³) Formuła analfabetyczna β0ᶠ+ β12ᶠᵍ.

⁴) Podobna wymowa, zwłaszcza w pozycji nieakcentowanej, spotyka się także w tych gwarach zachodnich, gdzie zachowało się miękkie albo półmiękkie č (zob. niżej str. 92). Według spostrzeżeń Kuryłowej »шиплячі в подільських, напр., говірках особливо мають підви­щений звук перед ї, так що часто сильно звужують ї, а в по­зиції перед м’яким консонантом та i̯ вокаль ї по шиплячих може звузитися до  і (Зап. Ак. Н. XXI—XXII 397).

⁵) Przytem należy zaznaczyć, że na obniżenie właściwego tonu głoski č może wpłynąć wysuwanie warg naprzód, podobnie jak to już zaznaczono i przy innych spółgłoskach szumiących š, ž, ǯ, šč (zob. str. 84).

⁶) Op. c. 32. — Dla č podaje Johansen analfabetyczną formułę: β0ᶠ+ γ12ᶠ + α5ᵇ, zaś dla ǯ: β0ᶠᵍ+ γ12ᶠᵍ + α5ᵇ (ibid. 33).

⁷) Przy pomocy szyszackiego ǯ stara się Johansen objaśnić drogą fonetyczną powstanie istniejących we wielu gwarach wschodnich i nie­których zachodnich), form czasownikowych 1. p. sg. praes. typu: χoďu, hlaďu i t. p. z dawniejszych χoǯu, syͤǯu, hlaǯu (które przeważają w gwa­rach zachodnich), jak i wogóle odmienny charakter rozwoju afrykat č, ǯ w języku ukraińskim i rosyjskim (1. c. 33—5).