Opis fonetyczny języka ukraińskiego §29.

§29. Stosunek š’, ž’: ś, ź.

1. Głoski š’, ž’ właściwe miękkie odpowiedniki twardych szumiących š, ž, tworzące osobną kategorję miękkich dźwięków od ś, ź, różnią się od nich nietylko słabszą dorsalną artykulacją, t. j. nieco przedniejszą tak co do miejsca tworzenia szczeliny, jakoteż co do więcej przedniej artykulacji języka, lecz głównie nieco szerszą i więсej płaską szczeliną¹). Zresztą także pod wzglądem akustycznym odczuwa się zwykle w świadomości mówiących całkiem wyraźna różnica pomiędzy ciszącemi ś, ź a miękkiemi szumiącemi š’, ž’. Przykłady: ś^|îtka : š’^|îtka, śîṷ : koš’^|îṷ, Ź^|îńka (imię chrzestne Зінька) : ž’^|înka (жінка), w roz’^|î : na nož’^|î, па dor^|oz’î: па r^|ož’î (1. sg. od рожа).

2. Wyżej opisany sposób artykulacji ś, ź, które w mojej wymowie Broch²) uważa za identyczne z polskiemi »ciszącemi« ś, ź, można uważać za typowy nietylko dla zachodnich pogranicznych gwar Łemków, Zamieszańców i Dolan w dorzeczu Sanu, lecz i dla przeważnej części wschodnio-galicyjskich gwar naddniestrzańskich i z nieznacznemi wyjątkami także dla lwowskiej wymowy wykształconej.

3. Tylko w wymowie niektórych inteligentów, pochodzących z Huculszczyzny lub z Bukowiny, słyszy się czasem palatalizowane s’, z’ które te jednostki zachowały nieświadomie ze swej gwary rodzimej ³).

Oprócz tego daje się zauważyć w powojennych czasach dość silna tendencja, zwłaszcza u ukraińskiej młodzieży gimnazjalnej i uniwersyteckiej, do wymawiania miękkich spółgłosek syczących na modłę przydnieprzańską, t. j. jak s’, z’, chociaż to dążenie do jednolitej ogólno-ukraińskiej poprawnej wymowy nie wszystkim i nie zawsze się udaje i zamiast s’, z’ wymawiają często twarde s, z.

4. Z drugiej strony wobec bliskości miejsc artykulacyjnych spotyka się czasem mieszanie ś, ź z š’ ž’ (i podobnie ć z č’, o czem niżej na str. 92) w wymowie indywidualnej i sporadycznie także w niektórych wschodnio-galicyjskich gwarach, które zachowały miękkie spółgłoski szumiące w takich wyrazach, jak: ž’êba (жаба) obok ź^|êba, ž’êľ obok źêľ (жаль), š’êpka obok ś’êpka i t. p. ⁴)

5. Podobnie jak miękkie r, także i pierwotnie miękkie spółgłoski szumiące zachowały dotąd swą miękkość tylko w niektórych gwarach, i to rzadko we wszystkich pozycjach; w przeważnej zaś części gwar ludowych i z małemi wyjątkami także w dialekcie wykształconym albo wykazują one silną tendencję do dyspalatalizacji, albo już całkowicie we wszystkich pozycjach dyspalatalizowały się. Przy tem muszę, przynajmniej całkiem ogólnie, zaznaczyć, że większą skłonność do dyspałatalizacji okazują miękkie szumiące spółgłoski szczelinowe š, ž, niż zwartoszczelinowe č, šč, ǯ, žǯ (zob. str. 92—3), następnie że proces dyspałatalizacji obejmuje częściej kategorję dźwięcznych, niż bezdźwięcznych i że stosunkowo najczęściej i najdłużej zachowują spółgłoski szumiące różne stopnie swej miękkości w połączeniach z szerokiemi, tylnemi samogłoskami, a więc w: ča, ša, ža, ǯa, šča, žǯa; čo, šo, žo, ščo.

Najlepiej zachowały się miękkie š, ž w różnych pozycjach w części archaicznych gwar karpackich, a mianowicie w dialekcie huculskim, bojkowskim i częściowo we wschodnich gwarach zakarpackich. Przykłady: huc. i bojk. duš’^|ä, ž’äľ, p^|erš’a, ž’^|atyͤ, n^|oš’u, w^|ož’u, š’os, bž’^|olyͤ, š’^|estero, už’^|e; zakarp. łaž’u ^|| ł^|ažu, w^|yž’u ^|| w^|yžu.

W niektórych gwarach podolskich według spostrzeżeń Kuryłowej odznaczają się, szumiące wogóle w każdej pozycji nieco wyższym własnym tonem w porównaniu z ukraińską wymową wykształconą, a miejscami ž i č brzmią przed refleksem dawnego *i półmiękko⁵).

W gwarach naddnieprzańskich, poza prawidłowem miękczeniem szumiących przed î (z ě, e), które istnieje także przeważnie w gwarach zachodnich, np. š’^|îsť, š’^|îtka, na nož’^|î... spotyka się częściej miękkie š’, ž’ tylko w formach 3. p. pl. typu: łež’^|äť, biž’^|äť, derž’^|äť (i podobnie kryͤč’^|äť, pyͤš’č’^|äť ) ⁶) i w zakończeniach rzeczowników typu: horš’a, łoš’^|a, zb^|îž’a, zb^|îž’am, u zb^|îž’i ^|| zb^|îž’u

Najdalej postąpił proces dyspatałilazacji spółgłosek szumiących w zachodnich gwarach zakarpackich i przeważnie w dialekcie polskich Łemków i Zamieszańców, gdzie š, ž (jak to już wyżej na str. 84 i 21¹ wspomniano) wskutek przesunięcia ich miejsca artykulacyjnego odznaczają się stosunkowo niskim tonem własnym nawet przed refleksem *i.

W zachodniej wymowie wykształconej z wyjątkiem pozycji przed î (z *ě, *e) wymawiają się zwykle spółgłoski szumiące twardo i tak samo w wymowie wykształconej wschodniej z wyjątkiem starych połączeń szumiących + j w formach, jak: pid^|aš’a (піддашшя), zb^|îž’a (збіжжя) pidd^|aš’am, zb^|îž’am (instr. sg.), podor^|ož’u (подорожжю instr. sg. od подорож), r^|ozḱiš’u (instr. sg. od розкіш) i t. p.

___________________

¹) Formuła analfabetyczna β1ᶠ⁽⁻ᵉ⁾+ γ2ᶠᵍ.

²) Por. Slav. Phon. str. 56—7, 76, 78, 83.

³) Taka przyrodzona wymowa odbija się nierzadko także w błędach zadań polskich u uczniów, którzy odczuwają polskie ś, ź jako š’ ž’ np. ksząszka (książka), szlady (ślady), szliczny i podobnie cz zam. ć: uczieszony (ucieszony), uczieczka i t. p. Por. J. Janów, Błędy ortograficzne i gramatyczne w zadaniach polskich Rusinów lwowskich. JP IX (1924) 14. Podobnie percypują Przydnieprzaócy ś, ź w galicyjskiej wymowie wykształconej jak š’, ž’. Podczas mej podróży po Połtawszczyźnie 1911 r. opowiadali mi tamtejsi Ukraińcy o swojem zdziwieniu, kiedy podczas odsłonięcia pomnika Kotlarewskiego w Połtawie 1903 r. usłyszeli w przemówieniach delegatów ze Lwowa dziwną jakąś wymowę w rodzaju: š’witła hromado! (Світла Громадо!), na dorož’î (на дорозі) і t. р.

⁴) W niektórych zachodnich gwarach zakarpackich i sporadycznie u galicyjskich Łemków wymawia się naodwrót konsekwentnie š, ž zamiast ś, ź, np. š’ino zam. śino, š’vit zam. śvit, š’vatyi̯ zam. śvatyi̯, ša zam. śa i t. d. Por.: Werchratski, Знадоби... ЗНТШ, t. XL, str. 40, i jego Про говор галицких Лемків, Lwów (1902), str. 63—4; Wł. Hnatiuk, Русини Пряшівської єпархії і їх говори. ЗНТШ XXXV 67, 60—1.