Opis fonetyczny języka ukraińskiego §28.

§28. Stosunek s’ : ś, z’: ź.

Z pośród wielu możliwych w języku ukraińskim bardzo subtelnych odmian miękkich spółgłosek syczących dają się cał­kiem dokładnie rozróżnić nawet laikowi tak w wymowie ludowej jak i wykształconej następujące dwie główne kategorje:

1. s’ i jego dźwięczny odpowiednik z’ »palatalizowane«, t. j. słabo czyli »koronalno-dorsalnie« zmiękczone (półmiękkie), różnią się od twardych s, z głównie podniesieniem znaczniejszej części przedniego języka w kierunku ku twardemu podniebieniu, tak że najwęższe miejsce charakterystycznej rynienkowatej szczeliny znajduje się pod tylną stroną dziąseł, albo nawet na kraju są­siedniego twartego podniebienia ¹). Akustyczna różnica między s’, z’ i s, z, polegająca na słabem podwyższeniu tonu własnego s, z, jest stosunkowo mała, zwłaszcza w połączeniach s’î, z’î (î z *ě, *e) a sî, zî (î z *o w zgłoskach zamkniętych, podobnie jak różnica międży ťî, ďi, ľî, n’î a tî, dî, lî, nî) w gwarach niemięk­czących spółgłosek przed î z *o (zob. str. 11—2)²) Przykłady: s’îł (g. pl. od seło): ros^|îł (g. sg. rosołu), s’îṷ sob^|î (od s’îdatyͤ): sîľ (g. sg. solyͤ), na wo^|z’î: woz^|îṷ (g. pl. od wîz); s’îno, s’a, z’ä^|ť...

O wyrównaniu powyższej różnicy w obydwu pozycjach w niektórych gwarach wschodnich i zachodnich zob. str. 11—2.

Takie lekko zmiękczone s, z słyszy się zwykle we wschodniej wymowie wykształconej i ludowej i po części w gwarach poleskich; następnie w gwarach bukowińskich, pokuckich, huculskich, bojkow­skich i we wschodnich zakarpackich. Natomiast w gwarach podol­skich, wołyńskich, podlaskich i chełmskich obok sporadycznych s’, z’ występują przeważnie silniej spalatalizowane odmiany, które im dalej ku zachodowi, tem częściej przechodzą powoli w inną kategorję miękkich dźwięków, które można już zaliczyć do właści­wych spółgłosek »palatalnych« ś, ź.

2. ś, ź »palatalne«, czyli środkowo-językowo-twardopodnie­bienne, zbliżone do polskich »ciszących« ś, ź, a w niektórych gwarach zachodnich nawet identyczne z niemi, artykułują się w porównaniu z s’, z’ w następujący sposób: jeżeli miejsce szcze­liny dla s’, z’ przesuniemy jeszcze nieco dalej w tył pod twarde podnienienie wskutek podniesienia nietylko przedniej, lecz i środ­kowej części języka, przy równoczesnem silniejszem zagięciu końca języka za dolneni zębami ³), to otrzymamy na wpół syczące, na wpół szumiące, inaczej »ciszące« dźwięki ś, ź, które akustycz­nie zbliżają się do miękkich szumiących š’, ž’

____________

¹) Formuła analfabetyczna β12ᵉ⁻ᵉ'+ γ4ᶠᵍ (е' oznacza tylną stronę dolnych siekaczy).

²) W takich gwarach, zachowujących twardą spółgłoski przed î (z *o), może być mowa tylko o przyrównaniu (akomodacji) spółgłosek do na­stępnego î (t. j. artykulacja czysto koronalno-frontalna).

³) Formuła analfabetyczna  β0ᵉ'⁻ᵗ'+ γ2ᵍ.