§27. Dziąsłowe š, ž.
1. Przy wymawianiu bezdźwięcznego spirantu dziąsłowego š i dźwięcznego ž szczelina, którą tworzy w mojej wymowie podniesiony do góry koniec języka (point, Zungenspitze) z dziąsłami, jest nieco większa i szersza, niż przy š, ž, wskutek czego także prąd powietrza, rozbijający się na dolnych zębach, jest stosunkowo szeroki i wywołuje charakterystyczny dla typu dźwięków š, ž szmer (szum), jak w wyrazach šum, šar, š|ełest, žuk, žar, ž|outyͤi̭,1).
Obok wyżej opisanego š i ž koronalnego, które można uważać za typowe dla zachodniej wymowy wykształconej, istnieją w języku ukraińskim dwie inne główne odmiany š i ž: jedna przedniej sza od »średniej« zachodniej i druga od niej tylniejsza.
2. W niektórych gwarach wschodnich spotykałem przedniejsze š, ž, odznaczające się nieco wyższym tonem w porównaniu z wykształconą wymową zachodnią, którego jednakowoż nie można zaliczyć do kategorji »miękkich« š, ž, występujących w niektórych gwarach południowo-zachodnich.
Różnica pomiędzy powyższemi odmianami polega na tem, że podczas gdy š, ž w zachodniej wymowie wykształconej należy do t. zw. »koronalnych« (t. j. utworzonych przednią częścią języka tuż koło samego końca) z dziąsłami, to we wspomnianej wymowie wschodniej najwęższe miejsce szczeliny powstaje przez nieco dalej wstecz leżące miejsce na języku (na granicy corona i praedorsum) z nieco dalej naprzód położonem miejscem między dziąsłami i nasadą górnych siekaczy²). Takie przedniejsze odmiany spotyka się także w niektórych gwarach podolskich i galicyjskich obok miękkich lub półmiękkich š, ž, które nie zdążyły jeszcze całkiem stwardnieć (zob. niżej str. 87—8).
3. Natomiast w zachodnich gwarach zakarpackich, w dialekcie polskich Łemków i Zamieszańców istnieją odmiany »koronalne« š i ž, odznaczające się jeszcze niższym tonem właściwym od typowego zachodniego š i ž, których miejsce najwęższej szczeliny znajduje się na granicy górnych dziąseł i twardego podniebienia, lub nawet jeszcze dalej wstecz ³). Najwyraźniej występuje niższy ton tych odmian w połączeniu z refleksami prasł. *i, których miejsce artykulacyjne wskutek przesuniętej artykulacji š, ž także się przesunęło wstecz i które zależnie od gwary brzmią jak y¹, y², y³, a w zachodnich gwarach zakarpackich i miejscami u Łemków galicyjskich i Zamieszańców nawet jak ы, np. šу¹ło, šу²ło, šу³ło, šыło; žу¹to, žу²to, žу³to, žыto... (por. str. 21).
Do obniżenia tonu własnego spółgłosek szumiących przyczynia się obok wielkości rezonatora w jamie ustnej także wysuwanie ust (wskutek czego objętość rezonatorów się powiększa), które spotyka się dość często w mniejszym lub większym stopniu w różnych gwarach zachodnich i wschodnich⁴).
_________________
¹) Formuła analfabetyczna β12f.
²) Formuła analfabetyczna β12f(-ᵉ). — Podobnie określa także Johansen miejsce artykulacji š w gwarze szyszackiej (op. c. 32). Por. także Bogorodicki, Діалектол. замѣтки, str. 4, który twarde š,ž w gwarze wsi Suszki na Połtawszczyźnie uważa za не столь тверды jak w języku rosyjskim.
³) Formuła analfabetyczna β12ᶠ⁻ᵍ.
⁴) Labjalizacja spółgłosek szumiących, t. j. wysuwanie ust naprzód nietylko przy š, ž, ale także przy č, šč (zob. niżej), odegrała w historji ukraińskiego systemu wokalicznego znaczną rolę w procesie zmiany e w o przed następującemi twardemi spółgłoskami jak w wyrazach: pšon|o ale pšen|yͤća, žon|a ale žen|yͤtyͤśa, čоł|о, šč|oka i t. р.
26.09.1932