§6. у yͤ yͥ eʸ.
Z wyjątkiem niewielkiego stosunkowo pasa gwar archaicznych na południowo-zachodniem pograniczu ukraińskiego obszaru językowego, obejmującego wszystkie gwary zakarpackie (prócz gwar huculskich w dolinie Cisy), a na pn. od Karpat gwary Bojków, Łemków, Zamieszańców, Dolan w dorzeczu Sanu oraz gwary położone we wschodniej części województwa lubelskiego (t. j. gwary chełmskie i podlaskie), które odróżniają mniej więcej prawidłowo refleksy prasł. *i od *y, we wszystkich innych gwarach¹) różnica ta całkowicie zatarła się wskutek zlania się і у w jednym dźwięku. W tych ostatnich gwarach rozróżniamy dwa główne typy tego dźwięku w położeniu niezależnem.
I. W gwarach poleskich wymawia się ten dźwięk często jak i szerokie, położenie wysokie obniżone szeregu przedniego bez palatalizacji poprzedzającej spółgłoski²) (pór. §5 II 1).
II. W innych gwarach zachodnich i wschodnich, jak również i w wymowie warstw wykształconych, występuje na miejscu *i *y całkiem inny, bardzo charakterystyczny dla języka ukraińskiego dźwięk, oznaczany w języku literackim przez и.
Ścisłe określenie wartości fonetycznej tego dźwięku nawet w położeniu niezależnej jest bardzo trudne, ponieważ wykazuje on nietylko w poszczególnych gwarach i grupach gwarowych, lecz także w wymowie warstw wykształconych cały szereg bardzo subtelnych odcieni, które wahają się z jednej strony w kierunku pionowym pomiędzy kategorją dźwięków i (położenie wysokie) i kategorją dźwięków e, z drugiej zaś strony w kierunku poziomym pomiędzy kategorją dźwięków szeregu przedniego i środkowego.
Przedewszystkiem określimy jego typową wymowę izolowaną, tak jak on przedstawia się w »twardej« zgłosce akcentowanej w wymowie warstw wykształconych.
1. Fonetyczną wartość tego dźwięku w mojej wymowie określił Broch, np. w wyrazie син, jako samogłoskę szeregu środkowego z silnie naprzód wysuniętem, już na granicy szeregu przedniej leżącem miejscem artykulacji. Podniesienie języka wskazuje na położenie raczej średnie niż wysokie, dlatego akustycznie stoi dźwięk ten bliżej kategorji e niż i, przyczem naogół stosunkowo napięta artykulacja zbliża go więcej do ê (wąskiego) niż do e szerokiego.
Porównanie yͤ z polskiem у (np. w syn) nie wykazuje wielkiej różnicy, jednakowoż odczuwał Broch swoim słuchem, że jak z jednej strony polskie у w porównaniu z rosyjskiem jest artykulacją »zewnętrzną« (äussere Bildung), tak z drugiej strony moje yͤ przedstawia znów »zewnętrzną« artykulację w porównaniu z polskiem. Już polskie у zbliża się według Brocha do samogłoski e; jeszcze silniej zdaje się występować to przy mojem yͤ, które można rzeczywiście (por. np. de w день i dyͤ w ходити) scharakteryzować jako e (albo raczej ê) wewnętrznej artykulacji. W wyraźnej wymowie zachowuje jeszcze wymowa wykształcona różnicę yͤ: e; inaczej ma się często sprawa w dialektach ³).
Powyższa, zresztą naogół trafna, charakterystyka mojego yͤ wymaga przedewszystkiem dokładniejszego porównania z polskiem y. Według określenia Benniego miejsce artykulacyjne polskiego у znajduje się w szeregu górnym na połowie drogi między ї (= nasze i szerokie, szereg przedni) a rosyjskiem ы (szereg środkowy) i w tablicy Bella powinno otrzymać miejsce samogłoski wysokiej przedniojęzykowej (wewnętrznej przedniej = zewnętrznej luźnej). Głoski »ї і у różnią się tylko głębokością, wysokość można przyjąć za tę samą, jeżeli pamiętać tylko, że stopień »wysoki« przecież z natury swej trochę się obniża ku tyłowi. Pomijając więc у w mowie klas niższych, o którem wspomina Rozwadowski, a które w wymowie warszawskiej jest jeszcze niższe i może być identyfikowane w wąskiem e, a przy głośnem wykrzykiwaniu jest zwykłem e (por. te słuchaj! = ty) — nasze y, które najwidoczniej jest wszędzie takie same w mowie wykształconej, można określić jako wysokie, oczywiście luźne. A ta luźność to przecież nic innego, tylko mały stopień obniżenia, por. i, ї ⁴). Otóż miejsce artykulacyjne mojego yͤ znajduje się między ї a polskiem y, tak że stopnie głębokości wymienionych dźwięków przedstawiają się następująco: ї (przednie) — yͤ moje (przednie wewnętrzne)— у polskie (środkowo zewnętrzne) — ы ros. (środkowe)⁵).
Co się zaś tyczy stopnia wysokości, to moje typowe yͤ jest z jednej strony nieco niższe od pol. y, które według Benniego jest równie wysokie jak ї (półn. niem. Fisch), jednakowoż z drugiej strony różni się ono także od ê (średnie podniesione, zob. str. 26) nietylko większym stopniem głębokości, lecz і nieco wyższym stopniem wysokości, tak że w kierunku pionowym zajmuje ono miejsce pośrednie między ї — ê. Wobec tego określam moje yͤ jako samogłoskę szeregu przednio-środkowego, położenie języka wysoko-średnie ze stosunkowo słabo napiętą artykulacją.
Opisany wyżej sposób artykulacji samogłoski yͤ w położeniu niezależnem można uważać za typowy nietylko dla starannej wykształconej wymowy zachodniej (lwowskiej), od której moja wymowa pod tym względem niczem się nie różni, lecz naogół także dla wykształconej wymowy wschodniej.
Oprócz takiej typowej artykulacji yͤ istnieją oczywiście w wymowie t. zw. inteligencji także inne odmiany tego dźwięku, z nieco więcej podniesionem lub obniżonem miejscem artykulacji, które odbijają u danego osobnika wymowę gwary rodzimej ⁶).
2. Z powyższego określenia widać, że położenie języka przy artykulacji typowego yͤ nie dochodzi do miejsca artykulacyjnego ê (położenie średnie podniesione), wobec czego w wymowie wykształconej wschodniej i zachodniej głoski yͤ i e zasadniczo się w pozycji akcentowanej rozróżniają.
Znacznie inaczej przedstawia się sprawa w gwarach ludowych. Obok gwar, posiadających yͤ typowe lub mało różniące się od niego, istnieje cały szereg gwar w dorzeczu Dniestru, w zachodniej części Wołynia, na Chełmszczyźnie, na Podlasiu i częściowo także w dialekcie Hucułów, w których dźwięk ten wykazuje więcej obniżone odmiany. Odmiany te wahają się pomiędzy głoską eʸ (położenie średnie podniesione, szereg przednio-środkowy) i głoską ε (położenie średnie obniżone).
W jednych gwarach występują takie obniżone refleksy *i *y w każdej pozycji, w innych zaś w zgłosce akcentowanej najczęściej w sąsiedztwie spółgłosek wargowych i półotwartych ł, r.
Wskutek takiego obniżenia miejsca artykulacyjnego yͤ w kierunku do dźwięków kategorji e powstała w wyżej podanych gwarach możliwość ich zmieszania, jednakowoż dzięki temu, że e posiada w tych gwarach artykulację często niższą od ε (zob. str. 24), zachowuje się naogół w świadomości mówiących różnica między refleksami *i *y a refleksami *e, np. id|ε (= іди, 3 os. imper. sg.), id|œ (= іде, 3 os. ind. praes.).
W poznanych przeze mnie gwarach wschodnich tak niskiej artykulacji yͤ, ani też zmieszania tego dźwięku z refleksem etymologicznego e w pozycji akcentowanej nie spotykałem. Najniższą pozycję niektórych warjantów yͤ można było określić tylko jako średnią podniesioną⁷).
3. Dotychczas mówiliśmy przedewszystkiem o artykulacji yͤ w położęniu niezależnem. W zależności od jąkości otaczających, go spółgłosek wykazuje dźwięk ten większe lub mniejsze wahania, z których podamy tutaj tylko ważniejsze:
a) W dawnych połączeniach ky χy gy słyszy się zwykle we wschodniej wymowie wykształconej, podobnie jak i w gwarach wschodnich, bez względu na pozycję akcentowaną dźwięk, który zasadniczo niczem nie różni się od yͤ typowego, np. kozak|yͤ, tak|yͤi̯, weł|yͤкyͤi̯, suχ|yͤi̯, хyͤž|ak, šľaχ|yͤ, płuh|yͤ, n|ohyͤ, doroh|yͤ, bez pałatalizacji tylnojęzykowych. Tylko stosunkowo, rzadko spotykatem, zwłaszcza w wymowie wykształconej, odcienie wyższe, a mianowicie у (położenie wysokie obniżone szeregu przednio-środkowego) albo yͥ (położenie wysokie tego samego szeregu). Natomiast w przeważnej części gwąr zachodnich, słyszy się w połączeniach *ky *χy w pozycji nieakceptowanej zwykle szerokie i, rzadziej eⁱ (położenie wysoko-średnie): nau|ḱi || nau|ḱeⁱ, m|uχûi, wełyͤḱii̯, t|yͤχ́ii̯, a pod akcentem w jednych gwarach wysokie i (wąskie, por. star. 12), w drugich zaś (np. w naddniestrzańskich i innych, posiadających niską artykulację akcentowanego yͤ (zob. str. 17) występują refleksy, które najczęściej dają się określić jako ě (wąskie średnie przednie), jak eʸ albo nawet jako e (szerokie średnie przednie) z stosunkowo silną palatalizacją k, χ ⁸). О zatarciu różnicy między yͤ i e w takiej pozycji zob. str. 26.
Grupa hy wymawia się także w grupie zachodniej zwykle jak hyͤ: pyͤroh|yͤ, h|yͤnu, por|ohyͤ; tylko w końcówce przymiotnikowej słyszy się dość często obok yͤ szerokie i: doroh|yͤi̯ || doroh|ii̯.
Podobna niejednostajna wymowa grup *ky *χy jest naogół właściwa także galicyjskim warstwom wykształconym i stanowi jedną z ważniejszych cech fonetycznych, odróżniających ją od wschodniej wymowy wykształconej. Przykłady: łaṷḱ|ê (n. pl.) || łaṷḱ|eʸ, žinḱ|ê || šľaχ́|eʸ, soḱ|êra, ḱ|ênutyͤ, woṷḱ|ê obok rzadszych: łaṷḱ|î, woṷḱ|î, šľaχ́|î taḱ|îi̯, suχ́|îi̯ obok rzadszych taḱ|êi̯, suχ́|êi̯,|učenyͤḱî, słabod|uχ́i, na|uḱi || na|uḱeⁱ (g. sg.), na v|îḱi || na v|îḱeⁱ, zaḱeⁱd|ai̯uť; natomiast stale: łuh|yͤ, moh|yͤła, por|ohyͤ.
b) Wyższe odmiany y, yͥ, spotyka się obok i: po spółgłoskach č, šč (zob. str. 14, p. d); nierzadko w wymowie wschodniej i zachodniej przed następną zgłoską palatalną z i, np. pryͥi̯|iχaṷ, w|yͥńis || w|ińisf ale w|yͤnesła...; pozatem w niektórych gwarach archaicznych północnych i południowych ńa miejscu *ō, np. nyͥs, nys (g. sg. nosa), myͥst, myst...
4. W zgłoskach nieakcentowanych charakter yͤ nie ulega zwykle zasadniczym zmianom w wymowie wykształconej wschódniej i zachodniej, pomijając nieco mniejsze jego zwężenie i brak napięcia (w wymowie zachodniej). O zmieszaniu się yͤ z nieakcentowanem e będzie mowa na str. 30.
Natomiast w gwarach ludowych nieakcentowane yͤ okazuje tendencję do obniżania się w słabej pozycji w kierunku do kategorji samogłosek e często miesza się z nieakcentowanem etymologicznem e wykazuje w poszczególnych gwarach i grupach gwarowych zależnie od pózycji w wyrazie i od otaczających go głosek cały szereg odcieni wyższych i niższych, o czem na str. 28.
5. Na początku wyrazu wymawia się etym. i w gwarach wschodnich i w wymowie wykształconej wschodniej i zachodniej w pozycji akcentowanej i nieakcentowanej z nieznacznemi wyjątkami jak yͤ: |yͤnšyͤi̯, |yͤnkołyͤ, |yͤnoďі, |yͤstyͤk, |yͤstyͤna, |yͤkra... obok |ispyͤt, imi̯|a, iw|an. Gwary zachodnie wykazują pod tym względem wahania. W jednych z nich słyszy się przeważnie yͤ, w innych zaś w pozycji akcentowanej i̯e: i̯|enčyͤі, i̯|endyͤk, i̯|ekra, i̯|eskra, i̯|estyͤk, i̯|estyͤna, w zgłosce nieakcentowanej najczęściej: i || i̯, i̯i: in|akse, iw|an || iw|an, i̯iw|an, i̯in|ei̯ i t. d.
_____________________
¹) Ślady podobnego zresztą nieprawidłowego rozróżniania і у wykazują także niektóre gwary przejściowe na pograniczu białoruskiem (por. Hancov, Das Ukrainische in neueren Darstellungen russischer Mundarten, Z. f. Sl. Ph. II 223; O. Kuryło, Фонетичні та деякі морфологічні особливості говірки села Хоробричів, Kijów 1924, str. 41).
²) Według Hancova taka artykulacja tej głoski charakteryzuje dyftongiczne gwary poleskie na wschód od Dniepru (Діалектологічна класифікація українських говорів, Зап. Ak. Н. IV і osobna odbitka, str. 30). Por. też O. Kuryło, До характеристики і процесу монофтонгізації чернігівських дифтонгічних звуків, Україна, ks. 5, Kijów 1925, str. 36—37 i jej Матеріали до укр. діалектології..., Kijów 1928, str. 106. Sam słyszałem podobną wymowę poza gwarami czernihowskiemi także na północnej Kijowszczyżnie (wieś Wyszewyczi, Nowaki w pow. radomyskim) i na Wołyniu w pow. sarneńskim (Nemowyczi, Karpyłiwka).
³)Por. Slav. Phon. §135.
⁴) Por. Sam. pol. 28.
⁵) L. V. Szczerba (Русскіе гласные въ качественномъ и количественномъ отношеніи, Ptb. 1912, str. 72) cofa swoje dawniejsze określenie ros. ы jak »mixed« i charakteryzaje je jako samogłoskę szeregu tylnego »back-vowel«, z czem zgadza się także Johansen, Фонетичні етюди (Наукові записки харківської науково-дослідчої катедри мовознавства, str. 50¹). Ciekawy jestem, jakby w takim razie Szczerba i Johansen określili rzeczywiście całkiem tylne karpackie ы (zob. §7), które bardzo wybitnie różni się od ы rosyjskiego bez porównania większym stopniem głębokości.
⁶) Tak np. spotykałem podczas mojej podróży po Ukrainie w 1911 r. dość często w wymowie wielu tamtejszych inteligentów odmiany yͤ znacznie wyższe, należące niekiedy już do kategorji głosek położenia wysokiego, t. j. yͥ (zob. tabl. sam., str. 5). I Hanców uważa »czernihowską« artykulację pisanego и jak і (wysokie szerokie) za swoją własną przyrodzoną. Czeskie grupy ty, dy, ny brzmiały dla niego zawsze jak jego własne ти, ди, ни, a nie ті, ді, ні, jak je słyszy w ukraińskiej wymowie literackiej w wyrazach тік, дім, ніч, natomiast w wymowie południowo ukraińskiego и (nawet połtawskiego) zawsze słyszał coś z samogłoski e (por. jego Діялект. класиф., str. 30).
⁷) Wobec tego, że z ogromnego obszaru na wschód od Dniepru posiadam materjał tylko z kilkunastu miejscowości w gub. połtawskięj, nie wykluczam oczywiście możliwości istnienia takie w niektórych gwarach wschodnich jeszcze silniej obniżonych odmian yͤ.
Johansen (op. c. 49 nast.) uważa refleks prasł. *i *y w gwarze m-ka Szyszak w pow. myrhorodzkim na Połtawszczyźnie za osobny fonem od refleksu *e w pozycji akcentowanej i określa jego artykulację jako średnią przednią szeroką (mid front wide), możliwie na granicy pomiędzy położeniem wysokiem (high) i średniem (mid), bardzo bliską do wysokiej obniżonej pozycji (lowered high front wide), podobnie jak w ang. pity, niem. mit i t. p. Dźwięk ten według jego zdania niczem nie różni się od yͤ w galicyjskiej wymowie wykształcanej, brakuje mu tylko charakterystycznego dla galicyjskiego yͤ napięcia (op. c. str. 50³). Mimo to przytacza na str. 52 kilka przykładów zmieszania tego dźwięku w pozycji akcentowanej z szyszackim refleksem *e<e', którego artykulację określa jako niską, przednią, szeroką (low front wide, por. str. 49): в осе|нє, ме|лє ще (= мили ще), ту|дє мах, сю|дє мах. Kilka szczegółów о wymowie akcentowanego и jak е w niektórych gwarach miejscowych w pow. romeńskim na Połtawszczyźnie podaje Hancov (Діял. клас. 47) na podstawie niedostępnych mi »Матеріяловъ по народной словесности« П. Гнѣдича, np. ще́рим серцем, ве́дно, бели́на..., jednakowoż Johansen wyraża przekonanie, że e w zapisach Gniedicza, np. w wyrazie ведно (= видно), nie jest takim samym dźwiękiem jak w wyrazie це tej samej gwary (op. c. 53¹). Oprócz tego przytacza Hancov (op. c. 47¹) kilka przykładów z niedrukowanej pracy О. Bezkrownego, który wymowę akcentowanego у (<*i*y) w wymowie starszej generacji m. Łebedyna na Charkowszęzyźnie określa jako ê napięte: detêna, kolêska, kudê tê i̯deš. Według Johansena dźwięk zanotowany przez Bezkrownego i innych jest właśnie »normalnem« południowo ukraińskiem и (= yͤ).
Czy zanotowana przez Johansena w Szyszaku w pewnych wypadkach silnie obniżona artykulacja yͤ akcentowanego jest tylko zjawiskiem lokalnem, czy może występuje w niektórych gwarach wschodnich bardziej konsekwentnie i jakie jest jej geograficzne rozmieszczenie, pytanie to wymaga dokładniejszego zbadąnia.
⁸) W niektórych gwarach b. gub. podolskiej i pd. wschodniej części b. gub. wołyńskiej istnieje w pozycji akcentowanej wymowa кyͤ χyͤ bez albo ze słabem zmiękczeniem k, χ. Grupa χy w nagłosie i w śródgłosie brzmi zwykle w gwarach zachodnich jak ze słabo spalatalizowanem χ: χ|eʸtryͤi̯, χ|eʸba, χeʸst, роχ|χ|eʸłyͤi̯.
26.09.1932