Opis fonetyczny języka ukraińskiego §5.

Wokalizm.

A. Samogłoski płaskie.

§5. î i.

I. î wąskie, szereg przedni, położenie języka wysokie, napięte. W porównaniu z obcemi samogłoskami odpowiada ono polskiemu i w siła, rosyjskiemu сила, niemieckiemu sie, ihn i t. p.

1. Głoska ta występuje tak w wymowie warstw wykształconych jak i w ogromnej większości gwar ludowych jako refleks prasł. *ě¹) jakoteż *e *о²) w nowych zgłoskach zamkniętych w pozycji akcentowanej i nieakcentowanej. Na miejscu *ě *e miękczy ona zwykle poprzedzającą spółgłoskę, na miejscu zaś *o miękczenie lub niemiękczenie poprzedzającej spółgłoski jest zależne od stopnia ewolucji pod tym względem danej gwary, od jakości poprzedzającej spółgłoski, albo nawet często od indywidualnej wymowy. Przykłady: ľ^|îto, ť^|îło, ď^|îło, ś^|îno; ^|ośîń, ľîd (g. sg. ł^|ędu), ńîs (od n^|estyͤ)] ḱîń, nîs i ńîs (g. sg. n^|osa), sîľ i śîľ (g. sg. s^|ołyͤ), płît i pľît (g. sg. płot^|a) i t. p. Ponieważ sprawa miękczenia spółgłosek przed î < *o nie została dotąd dostatecznie wyjaśniona, wymaga ona tutaj trochę dokładniejszego rozpatrzenia.

Przedewszystkiem muszę stwierdzić jeszcze raz³) na podstawie dokładnych badań porównawczych mojej własnej wymowy (skontrolowanej w 1905 r. przez Brocha) z wymową warstw wykształconych zachodnią i wschodnią i różnych gwar ludowych, że błędnem jest panujące dotychczas u wielu językoznawców mniemanie, jakoby i z *o, nie miękczące poprzedzającej spółgłoski, musiało mieć szerszą artykulację, niż w wypadkach, w których spółgłoska zachowuje przed niem swą miękkość. W rzeczywistości tak w wymowie kulturalnej jak i przeważnie w t. z w. »ikających« gwarach ewolucja pierwotnych *ě, *e, *o doprowadziła do całkiem identycznego dźwięku î. Wobec tego używanie terminów: »twarde« i »miękkie« i, jakoteż graficzne ich rozróżnianie w pisowni (і:ї zamiast zaznaczania miękkości przy spółgłosce) nie ma fonetycznej podstawy, ponieważ w wyrazach np. tîk ^|| ťîk, (g. sg. to^|ku) i uť^|îk (od uťîk^|atyͤ), dîł ^|^| d'îł (g. sg. d^|ołu) i ďîl (ód ďîł^|yͤtyͤ), nîs ^|| ńîs (g. sg. n^|osa) i ńîs (od n^|estyͤ), sîl' ^|^| śîľ (g. sg. s^|ołyͤ) і śîł (g. pl. od seł^|o) i t. p. ma się do czynienia z tem samem wąskiem î. O tem można się łatwo przekonać, izolując dźwięk î od poprzedzającej spółgłoski przez przeciągłe wygłaszaniem grup: tî-î-î-..., ťî-î-î-..., dî-î-î... i t. d. Istotą rzeczy jest tu więc palatalizacja lub brak jej w poprzedzającej spółgłosce.

Inną rzeczą jest pytanie, co spowodowało palatalizację spółgłosek w takiej pozycji. Porównując wymowę starszej i młodszej generacji można wnioskować, że miękezenie spółgłosek przed î i *o rozwinęło się pod wpływem powszechnej palatalizaeji spółgłosek przed î z *e, *ě wskutek tendencji do zupełnego wyrównania różnicy w artykulacji nietylko î lecz i spółgłosek w obu pozycjach.

Zasiąg miękczenia względnie niemiękczenia spółgłosek przed î z *o nie da się dokładniej określić na podstawie dotychczasowych dialektologicznych danych. Na razie można tylko naogół powiedzieć, że tak w grupie zachodniej jak i wschodniej spotyka się często obok gwar miękczących także gwary niemiękczące spółgłoski w tej pozycji. Oprócz tego istnieją gwary, które miękczą tylko pewne kategorje spółgłosek, albo wykazują pod tym wzgłędem silne wahania ⁴).

Także stopień palatalizacji nie jest we wszystkich gwarach jednakowy, wskutek czego wspomniana wyżej różnica występuje znacznie silniej w gwarach zachodnich, gdzie przeważa palatałizacja dorsalna, niż w gwarach wschodnich, posiadających palatalizację przeważnie koronalną.

W wymowie warstw wykształconych odbija się dość często pod tym względem wpływ gwary rodzimej danego osobnika, chociąż w mowie zreflektowanej galicyjskiej widać dążenie do zachowania twardej wymowy spółgłosek przed î z *o.

2. W znacznej części gwar zachodnich i poniekąd w galicyjskiej wymowie wykształconej słyszy się często î w akcentowanych starych połączeniach ky χy: tak^|îi̯, suχ́^|îi̯, łaṷk^|î hriχ^|î... obok innych więcej obniżonych odmian w tej pozycji, o których będzie mowa na str. 19 nast. Podobna wymowa jest przeważnie właściwa także gwarom zachodnio-poleskim ⁵).

3. Każde akcentowane i, bez względu na swe pochodzenie, brzmi po i w wymowie wykształconej zwykle jak i̯î (jî): i̯îχ, i̯îstyͤ, i̯^|îχatyͤ, twoi̯^|î, rui̯^|îna doi̯^|îtyͤ...

W gwarach wschodnich i zachodnich przeważa w takiej pozycji i̯î (i szerokie), które w gwarach galicyjskich obniża się często do yͤ, e, np. doi̯^|yͤtyͤ ^|| doi̯^|etyͤ, роi̯^|еіyͤ, i̯^|endyͤk, i̯^|eskra, i̯^|yͤпčyͤi̯ ^|^| i̯^|епčyͤi̯ (ostatni wyraz słyszy się częto także w wymowie galicyjskiej inteligencji)⁶).

5. W pozycji nieakcentowanej posiada î zwykle mniejszy stopień napięcia, niż w akcentowanej i niezawsze daje się odróżnić od szerszej, luźnej jego odmiany i. Osobliwie w połączeniach r+i daje się zauważyć silne wahanie î : i, np. strîleć ^|| strileć, strîľ atyͤ ^|^| striľatyͤ, hrîšyͤtyͤ ^|| hrišyͤtyͤ...

II. i szerokie, szereg przedni, położenie języka wysokie obniżonę, luźne. Jest to więc szersza odmiana î, która odpowiada mniej więcej pol. i po ś ź ć ƺ́ w wyrazach śiny, ƺ́ifka, śilny, spożirać; źima, ćicho,⁷) ros. питать, niem. Fisch, bitte, Lippe.

1. Dźwięk ten w położeniu niezależnem odgrywa wybitniejszą rolę na miejscu prasł. *i tylko w całym szeregu gwar na pograniczu rumuńskiem, słowackiem, polskiem, białoruskiem i rosyjskiem, przyczem nie miękczy przeważnie poprzedzającej spółgłoski.⁸) Przykłady: pisati, χoditi, nositi, tiχo, by¹ti 'być’, biti 'bić’, таłina, zimno. O i (< *i *y) zob. §6 I.

2. W innych gwarach i w wymowie wykształconej występuje i oprócz wyżej podanych wypadków pod I 2, 3, 4, 5:

a) W gwarach zachodnich i wschodnich jakoteż w obydwu typach mowy wykształconej podnosi się często artykulację nieakcentowanego e w otoczeniu palatalnych do i: i̯ii̯^|î, zn^|a^i̯imo, m^|a^i̯iš. (O innych warjantach w takiej pozycji zob. str. 29).

d) W połączeniu č + i, zwłaszcza w pozycji nieakcentowanej, w tych gwarach zachodnich, w których zachowało się miękkie, wzgl. półmiękkie č, i także miejscami w gwarach wschodnich, gdzie artykulacja č i šč jest naogół więcej przednia niż w zachodnich, np. či b^|ačite, čit^|aṷ, hol^|ubčiku, рап^|yͤčік, z^|ai̯čika, ščiro. Pod wpływem tych gwar nierzadko słyszy się taką wymowę także u inteligentów wschodnich i zachodnich.

e) Jako refleks prasł. *o w nowych zgłoskach zamkniętych, zwłaszcza po spółgłoskach przedniojęzykowych, w przejściowych gwarach od grupy północnej do gwar południowych, w których ewolucja refleksu *o nie doszła jeszcze do î (wąskiego), i miejscami w gwarach karpackich (u Zamieszańców, Łemków, Hucułów), np. nis, dim, siľ, nič, stił ^|| stiṷ...⁹)

3. O wahaniach między wąskiem î i szerokiem i, zwłaszcza w pozycji nieakcentowanej, była już mowa w §5, I, p. 3, 4, 5. O alternacji i ^|^| i̯ ^|| yͤ przy wymowie i nagłosowego zob. str. 20.

_______________________

¹) î ≤ *ě występuje na całym obszarze językowym, z wyjątkiem tych gwar północnej grupy archaicznej, które na miejscu *ě mają w pozycji akcentowanej dyftong ͡ie, w nieakcentowanej zaś monoftong e obok I w wygłosie (albo yͤ w tych gwarach, które wogóle mają yͤ zamiast nieakcentowanego e, por. Hancov, Z. f. sl. Ph., II 233) z dyspalatalizacją poprzedzającej spółgłoski, np. m͡iex ale meš^|ok, b͡^|iedny ale bed^|a, byͤd^|a.

Oprócz tego w galicyjskich gwarach w dolinie Dniestru (począwszy od pow. Samborskiego w dół) słyszy się często na miejscu *ě w sąsiedztwie spółgłosek wargowych i r refleksy e yͤ, np. vi̯^|era ^|| vi̯^|yͤra, vi̯^|eruim, mi̯^|era ^|| mń^|yͤrа, pi̯^|eryͤ ^|| pi̯^|yͤryͤ 'pierze’, vi̯^|eďma i analogicznie fi̯^|era, ś^|erka, ď^|erka i t, p. Wymowa ta nie ma oczywiście nic wspólnego z poleskiemi dyftongami i powstała prawdopodobnie z form vi̯^|ira, mi̯^|ira wskutek obniżenia się miejsca artykulacyjnego i pod wpływem i, względnie r.

²) Zasiąg î z *e jest nieco mniejszy, a jeszcze mniejszy z *o, albowiem obók gwar północnej grupy archaicznej, które wykazują w pozycji ąkcentowanej cały szereg dyftongów i monoftongów, np. n͡uos 'nos*, n͡ues, n͡uyͤs, n͡uis, nus, nyͤs, nüs; n͡u̇os 'niósł', ń͡es, ń͡u̇es, ńüs, ńu̇s, w pozycji zaś nieakcentowanej zachowują zwykle pierwotne o e, np. zon^ók (g. pl.), poi̯d^|u, poš^|oṷ, m^|olodośť, k^|ameń..., — istnieją także w południowej (karpackiej) grupie archaicznej gwary, posiadające w zgłoskach akcentowanych różne monoftongi na miejscu *o *e, których ewolucja nie doszła doî, np. wuł, wыł, wył, wüł, wił (i szerokie, zob. niżej str. 14); ť^|u̇tka, ť^|ütka, ńu̇s, ńüs (od nestyͤ) і t. p.

³) Zaznaczyłem to już w mojej pracy Проба упорядкованя українських говорів (Записки Наукового Товариства ім. Шевченка, CXVII—CXVIII (1913) 373, uwaga 24).

⁴) O szerszej odmianie î na miejscu *o zob. str. 14.

⁵) W gwarach wschodnio- i po części w środkowo-poleskich zdaje się na podstawie teraźniejszych dialekt. danych przeważać bez względu na akcent wymowa ki xi jako też hi z i szerokiem albo z yͤ, у (zob. str. 19).

⁶) O wymowie nagłosowego i jak yͤ zob. str. 20.

⁷) Por. J. Rozwadowski, Szkic wymowy (fonetyki) polskiej, MPKJ I 101 nast.; T. Benni, Samogłoski polskie, str. 31, 77.

⁸) Charakterystyczna rzecz, że dźwięk ten występuje konsekwentnie tak w akcentowanych jak i w nieakcentowanych zgłoskach głównie tylko na samych rubieżach ukraińskiego obszaru językowego; im dalej w głąb czystego ukraińskiego terytorjum, pojawia się on rzadziej albo tylko w pozycji nieakcentowanej (por. Broch, Угрорусское нарѣчіе села Убли, Ptb. 1899, §3b), albo obok i spotyka się coraz częściej niezależnie od akcentu typowy og.-ukr. refleks prasł. *i — głoskę yͤ.

Miękczenie spółgłosek przedniojęzykowzch przed takiem i istnieje w niektórych gwarach podlaskich, sporadycznie w zach. gwarach zakarpackieh i miejscami w dialekcie huculskim spotyka się słabe ślady takiej palatalizacji (podobnie jak przed e), np. xoď^|iťi, nes'^|i, s’iď^|i.

⁹) Rzadziej spotyka się podobną obniżoną odmianę i < *o w gwarach niearchaicznych. Tak np. w gwarach wschodnio-galicyjskich występuje i stosunkowo często przed r, np. w wyrazach: h^|irko, hirḱ^|ii̯, ohir^|ok.