Opis fonetyczny języka ukraińskiego §9.

§9. a ȧ ä a å

Wielkie trudności przy oznaczaniu fonetycznej wartośći samogłoski a i różnych jej odmian podkreślają wszyscy najwybitniejsi fonetycy¹).

I. 1. Broch określa akcentowane a w twardej zgłosce w gwarze wsi Ubli tyjko z zastrzeżeniem jako samogłoskę zbliżoną do a »normalnego« ²).

2. Podobnie opisuje on a w mojej wymowie: »Das a in harter Silbe steht gewiß dem »normalen« a sehr nahe, dürfte aber, nach der Aussprache Zilińskijs zu urteilen, eińen im allgemeinen ein wenig niedrigeren Eigenton als das sogenannte «normale«, z. B. als das serbische a haben. Diese Annäherung an den Laut o verdankt das a einer gesenkteren Zungenlage. Falls nicht nur individuell, dürfte der Zug mit einer eigenen Vokalbasis im Zusammenhang stehen« (Slav. Phon. §130).

3. Bo powyższej charakterystyki wymowy mojego a muszę przedewszystkiem zaznaczyć, że o zbliżeniu się jego do o można mówić tylko przed ṷ w grupie aṷ na końcu wyrazu, gdzie wskutek bardzo nieznacznego zaokrąglenia warg daje się zauważyć nieco obniżony jego ton właściwy, np. win тaṷ, up^|'aṷ, daṷ. Jest to jednakowoż bardzo subtelny odcień, który tylko bardzo wprawne ucho może zauważyć. O odmianach a rzeczywiście zbliżonych do o, albo nawet identycznych z o, będzie mowa na str. 32.

Ce się zaś tyczy stosunkowo niskiej artykulaoji mego typowego a, to nie jest to bynajmniej tylko moją cechą indywidualną, gdyż zasadniczej różnicy pod tym względem pomiędzy moją wymową, a wymową galicyjskich warstw wykształconyoh i przeważnej części gwar zachodnich nie zauważyłem.

4. W porównaniu z polskiem a krakowskich warstw wykształconych³) jest moje typowe (izolowane) a nieco niższe i głębsze, więcej zbliżone do tonu właściwego niem. a w wyrazach: Wahn, Tat, sass, brach (tylko bez wzdłużenia) i określam je jako samogłoskę niską szeregu tylnego, luźną.

5. Wprawdzie i w poznanych przeze mnie gwarach wschodnich i w mowie tamtejszej inteligencji spotykałem pod akcentem podobną stosunkowo niską, wymowę a, np. w wymowie Jaroszenki w Myrhorodzie na Połtawczyźnie: up^|aṷ, šuk^|atyͤ, ne xwat^|a, пеm^|a..., jednakowoż według mych, zresztą pod tym względem bardzo ogólnych i niedostatecznych obserwacyj, wyniosłem wrażenie, że przeważa tam nieco jaśniejsza (wyższa i może nieco przedniejsza?) odmiana a, którą możnaby określić jako samogłoskę niską podwyższoną szeregu tylnego⁴).

II. Odmiany a w położeniu zależnem.

W wielu gwarach galicyjskich, zwłaszcza] w dorzeczu Dniestru, ulega a znacznym modyfikacjom pod wpływem następnego ṷ (z ł i z w). Stopnie tych modyfikacyj mogą być różne.

1. W jednych z tych gwar i podobnie dość często w wymowie galicyjskich warstw wykształconych a przed ṷ, zwłaszcza w pozycji akcentowanej, zachowując niskie położenie języka, otrzymuje tylko bardzo słabe zabarwienie w kierunku do samogłoski o wskutek nieco silniejszego zaokrąglenia warg. (Por. wyżej opisaną moją wymowę).

2. W innych gwarach występuje w takiej pozycji albo odmiana a, znacznie więcej zbliżona do o wskutek równoczesnego z labjalizacją nieznacznego podniesienia tylnej części języka, którą można określić jako samogłoskę tylną niską podniesioną zaokrągloną, albo a przechodzi nawet w o (t. j. położenie języka średnie). Najczęściej i najwyraźniej występuje taka labjalizacja, względnie labjo-welaryzacja, samogłoski a w końcowej akcentowanej zgłosce, rzadziej w środgłosie, a w nieakcentowanych zgłoskach daje się zauważyć zwykle tylko stosunkowo silniejsza albo słabsza labjalizacja, np. kaz^|åṷ, kaz^|oṷ, ståṷ, stoṷ, dåṷ, doṷ, spåṷ, spoṷ, pr^|åṷda, pr^|oṷda, ł^|åṷka, ł^|oṷka, pryͤi̯^|ixåṷ, w^|dåṷ, w^|yͤsypoṷ⁵).

W gwarach wschodnich ani też w tamtejszej mowie wykształconej jakiejś wyraźnej tendencji do labjalizacji a nie zauważyłem ⁶).

3. Znacznym modyfikacjom ulega a pod wpływem sąsiednich spółgłosek miękkich i i̯. Według spostrzeżeń Brocha (Sl. Phon. §130) w wymowie mego a »in Nachbarsohaft »weicher« Konsonanten wird der Eigenton höher, in Verbindung mit Annäherung der Artikulation an die vordere Reihe; сьогодня lässt sich durch śoh^|odńa bezeiohnen. Zwischen zwei weichen Konsonan- ten entwickelt sich betontes a vollständig zu ä, das uns aus früheren Idiomen bekannt ist, z. B. spl^|äť, tvoi̯^|ä_ń^|äńka, u. a. In unbetonter Sdbe geht die Bewegung weiter bis zum gewönlichen e: i̯ei̯c^|e (яйц^|е)«. W §139 określa autor ä jako samogłoskę czeregu przedniego, położenia niskiego, otwartą (offen), luźną, nazywając ją odmianą fakultatywną samogłoski a. Wartości fonetycznej odmiany ȧ bliżej nie podaje. Zgadzając się naogół z powyższą charakterystyką, muszę zaznaczyć: 1) że przesunięcie się miejsca artykulacyjnego a w sąsiedztwie palatałnem ku przodowi jamy ustnej jest zjawiskiem powszechnem tak w mowie wykształconej, jak i gwarowej, jednakowoż stopnie tego przesunięoia bywają różne; 2) że przy obustronnem sąsiedztwie palatałnem o wiele silniej działa modyfikująco na a poprzedzaj ąoe sąsiedztwo palatalne, niż następujące, najsilniej oczywiście zmiękczenie obustronne; 3) że znak ä oznacza stosunkowo najprzedniejszą odmianę typu a, która mimo naturalnego równoczesnego zresztą stosunkowo słabego podniesienia grzbietu języka zachowuje jeszcze wyraźniej charakter typu a bez odchylenia w stronę kategorji dźwięków e; 4) że odmiana ȧ leży mniej więcej w połowie drogi między a i ä; 5) że wahania w szeregu ä — ȧ — a co do stopnia przesunięcia naprzód zależą nietylko od jakości i siły sąsiedztwa palatalnego, lecz ozęsto także od mniej lub więcej starannej wymowy danej osoby.

W mowie wykształconej wschodniej i zachodniej jakoteż w gwarach wschodnich i w niektórych gwarach zachodnich dochodzi zwykle a przy obustronnem sąsiedztwie palatałnem w zgłoskach mocnyoh i słabych najdalej do ä, np. рi̯^|ȧtўі, pi̯äť, pi̯äťm^|a, d^|ewi̯äť. W zgłoskach słabych obok ä tylko przy dokladném wsłuchiwaniu się można zauważyć niekiedy słabe odchylenia w stronę e. Podobne przykłady z e jak podane przez Brocha w mojej wymowie (i̯ei̯c^|e) spotyka się tylko sporadycznie.

4. W znacznej części gwar grupy zachodniej, w gwarach huculskich, poleskich i podlaskich idzie przesunięcie się miejsca artykulacyjnego a w sąsiedztwie palatałnem znacznie dalej, a mianowicie zwęża się i podnosi się ono zależnie od jakości i siły miękczącego sąsiada, od akcentu, od pochodzenia a i od specjalnej tendencji gwary w górę nietylko do kategorji samogłosek e, lecz nawet do i. Najdalej poszła ewolucja pod tym względem w gwarach wschodnio-galicyjskich, w których (z wyjątkiem północno-wschodniego pasa na pograniczu Wołynia, Podola i południowego pasa gwar karpackich), każde a (z *a i *ę) w zgłosce mocnej nawet przy jednostronnem poprzedzającem zmiękczeniu wymawia się jak ê ałbo yͤ, y, a przy obustronnem sąsiedztwie palatalnem nawet jak î, i, np. ďêk (дяк), š́^|êрка, š́^|yͤрка (шапка), ž́êľ, ž́yͤľ, ž́yľ (жаль), ž́êť, ž́yͤť (зять), wźêṷ, wźyͤṷ, wźêṷ, ž^|yͤto ž́^|êtyͤ ^|| ž́^|yͤtyͤ ^|| ž^|êtyͤ (жито жати), poŕ^|êdok, poŕ^|yͤdok, por^|yͤdok (порядок), hoŕ^|êčyͤi̯, hor^|yͤčyͤi̯ (горячий), hr^|yͤtka (грядка), pi̯êť ^|| pi̯îť (пять), šč^|îśśći (щастє) і t. р.

W zgłosce nieakcentowanej słyszy się zwykle i, np. čis^|u, (g. sg. часу), świt^|yͤi̯ (святий), tris^|u (трясу), prid^|ut (прядут), wdow^|yͤći (вдовиця), sestr^|yͤći, b^|uŕi (буря), rid^|yͤ (n. pl. ряди), Mar^|uši (Маруся), d^|ewiť (девять), d^|eśiť, dw^|aćiť t^|yͤśič (тисяч), d^|yͤwyͤt śi (ся) i t. d.

5. Znacznie słabszy wpływ modyfikujący wywiera na a sąsiednie i̯: przy jednostronnem sąsiedztwie i̯ przesuwa się a w zgłosce mocnej najdalej do ȧ, w słabej zaś do ä, œ; przy obustronnem: zmiękczeniu w zgłosce mocnej tylko sporadycznie do e, w słabej zaś do e^ⁱ: i̯^|ȧwir, stoi̯^|ȧtyͤ, i̯äz^|yͤk ^|| i̯œz^|yͤk, ś^|i̯ätyͤ, i̯^|i̯eći (n. pl. яйця), i̯e^ⁱi̯c^|œ.

Tylko w dialekcie huculskim i w niektórych gwarach północno-ukraińskich podwyższa się akcentowane a nagłosowe i śródgłosowe nawet przy jednostronnem sąsiedztwie i̯ stałe do e,  ê, które w słabej pozycji jeszcze więcej zwęża się w kierunku do i ⁷): i̯ek ^|| i̯êk (як), i̯^|êwir ^|| i̯^|ewir (явір), boi̯^|etyͤ syͤ (боятися), i̯^|ermarok  (ярмарок), do i̯e^ⁱrm^|a, za p^|oi̯isom (за поясом).

_________________________

¹) Dla przykładu przytoczę tylko Jespersena, Lehrb. d. Phon.⁴, str. 162: »In Wirklichkeit finden sich eine Menge a-Nuancen, die ineinander übergehen; da der Mund so weitgeöffnet ist, sind die Bewegungen der Zunge ziemlieh frei, and die geringste Verschiebung, die oft unmerklich sein kann und auf jeden Fali sich nach dem heutigen Stande der Wissenschaft sehr schwierig (um nicht zu sagen unmöglich) rationell beschreiben lässt, gibt dem Laut ein verschiedenes Gepräge«.

²) »По моему слуху »mid-back-wide«, какъ оно определяется въ приведенной раньше таблицѣ, стоить очень близко къ а нашого нарѣчія* (Угрор. нар. Убли, §7).

³) Benni, porównując polskie a z 4 odmianami a, należącemi według Jespersena (Phon.⁴ §9, 92 nast.) do płaskich niskich tylnojęzykowych samogłosek, podaje je jako neutralne a² (= A neutralne (» średnie«) u Jespersena) identyczne ż włoskiem; mole ze względu na wzory niemieckie można zauważyć, że nie jest zupełnie tak niskie i głębokie, jak niem. długie ā (Sam. pol. 27).

⁴) Johansen (op. c., 46), uważając a w gwarze szyszackiej za zwyczajne »lewobrzeżne« (t. zn. po lewym brzegu Dniepru), określa je jako low back not round (raised). W porównaniu z francuskiem a w wyrazach, np. patte, canne, szyszackie a leży wyraźnie głębiej i posiada mniej napiętą artykulację, a mianowicie leży ono na granicy pomiędzy »neutralnem« a (znak międzynarod. transkrypcji A) i tylnem a (znak międzynar. transkr. a). Następnie (w uwadze 4) polemizuje Johansen z Brochem, który uważa rosyjskie a (Slav. Phon. §144) za mid-back, nazywając je »normalnem«, ponieważ normalne (neutralne) a (międzynar. transkr. A) jest właśnie jednym z gatunków low-back a. Także O. Syniawśki uważa ukr. a za low-back (Порадник, str. 16).

⁵) Jeden mój uczeń z pow. rohatyńskiego mówi nietylko: kaz^|oṷ, pr^|oṷda, lecz i w nagłosie: ^|oṷtor 'autor'.

W dialekcie Zamieszańców występuje -oṷ < -aṷ tylko wyłącznie w końcowej tak akcentowanej jak i nieakcentowanej zgłosce: i̯a moṷ (praet. od matyͤ), śp^|iwoṷ, tr^|yͤmoṷ, M^|yͤxoṷ 'Michał', b^|udu č^|ytoṷ, p^|yͤsoṷ i wyjątkowo w śródgłosie w wyrazie: x^|oṷᵘpa 'chałupa'.

⁶) Tylko we wsi Oboloń, pow. chorolski na Połtawszczyźnie, zanotowałem słabe zabarwienie a w kierunku do o pod wpływem poprzedzającej spółgłoski wargowej, np. w wyrazie ṷp^|åstyͤ.

Johansen podaje także z gwary szyszackiej jeden przykład: сво^ат 'swat', który określa jako low-back-narrow-round, i drugi przykład: зам^|азåвби (low-back-wide-round), jednakowoż uważa taką wymowę za indywidualną (por. op. c. 46). Na innem miejscu (op. c. 45⁴) mówi Johansen: Західньовкраїнське а під наголосом безперечно різниться від лівобережного. Пор. галицькі стåв, брåв з нашим став, брав.

⁷) Por. moją »Próbę...« 353 i ostatnio Janowa »Z fonetyki gwar huculskich« 265.