W Lozannie zmarł w ostatnich dniach Zygmunt Miłkowski. Bliższych szczegółów, dotyczących daty zgonu i okoliczności, jakie mu towarzyszyły, na razie brak.
Od pewnego czasu pojawiające się wiadomości o stanie zdrowia ś. p. Miłkowskiego i ustanie w pracy literackiej, wskazywały, że kresu dobiega pracowity i znojny żywot powieściopisarza polskiego, jednego z najlepszych, jakimi literatura polska w XIX w. pochlubić się może, że ku końcowi się ma jego płodna twórczość literacka.
I oto consumatum est! Skończyło się życie, wieko trumny zawarło się nad znękanem chorobą ciałem, zerwało się przebogate pasmo myśli, uczuć, co się zwierały w pomysły twórcze i przybierały w licznych tworach kształty nieskazitelnej nieraz sztuki.
Smutek, żal i żałoba ogarnia serca, iż odszedł z pośród nas człowiek piękny, twórca niepośledniej miary, pracownik gorliwy na niwie ducha polskiego. Odszedł w chwili, gdy Polska, cala w żałobie, potrzebuje dusz wielkich, by jej były ostoją; odszedł w chwili, gdy z pośród mroków dziejowych poczynają jej świtać jutrznie, do których zmarły tęsknił życiem calem, jego pracą i trudem serdecznym.
Zamknął powieki, nim stońce rozbłysło.
Niechaj mu ziemia będzie lekką, a duchowi jego pociechą pamięć potomnych....
Osierocił nas bowiem człowiek, lecz zostało jego dzieło i praca żywota.
Przez nią wśród nas pozostaje i przez nią z nami żyć będzie.
_______
Zygmunt Miłkowski (Tomasz Teodor Jeż) urodził się w roku 1824 w Saracei, na Podolu. Żywy i ruchliwy temperament, oraz zapalne, szlachetne serce pchało go wszędzie tam, gdzie toczył się bój o wolność, skąd dobiegały wieści o wyzwalaniu się z pod ucisku i przemocy, szedł wreszcie, gdziekolwiek cierpienie domagało się współczucia i pomocy. Stąd jego bogaty w wypadki żywot, stąd olbrzymi zasób różnorodnego doświadczenia i przeżyć, które widnieją z każdej karty jego utworów. I tak, po opuszczeniu kraju, jako młodzieniec 24-letni, wziął udział w wojnie węgierskiej w 1848 r. Następnych parę lat przepędził w Turcji i Woloszczyźnie. W r. 1863 przeprowadził zbrojne oddziały polskie przez księstwa Naddunajskie. Przebywał następnie w Belgji i Szwajcarji. Na tle wrażeń swoich z tego czasu począł snuć pierwsze swoje powiastki, zamieszczane w lwowskich i warszawskich pismach. Zyskały one sobie duże uznanie i wziętość z powodu oryginalności tematów, czerpanych z życia węgierskiego, południowych Słowian i Ukrainy, oraz z powodu właściwości artystycznych, które odrazu uwypuklały jego indywidualność artystyczną jako realisty w traktowaniu tworzywa literackiego. Taki też charakter posiadają pierwsze i późniejsze jego powieści, jak "Wasyl Hołub", "Szandor Kowacz", "Historia o prapradziadku i praprawnuku", "Krwawe dzieje", "Ofiary", "W zaraniu" i t. d. i t. d.
Nie sposób wyliczać je w krótkiej notatce, zresztą zbyt dobrze są ogółowi czytającej publiczności znane, aby to było potrzebne. Prócz powieści, w twórczości jego zasługują na uwagę obszerniejsze studja, jak: "Belgja i Belgowie", "Galicja i Wschód", oraz liczne korespondencje, odznaczające się bogactwem obserwacji, artykuły polityczne i literackie, którymi zasilał pisma polskie.
Drugą połowę życia spędził Miłkowski częściowo w Paryżu, a głównie w Szwajcarji, w Genewie, Zurychu i Lozannie, gdzie nastąpiła śmierć.
W r. 1882 obchodzono 25-letni jubileusz jego pracy literackiej, zamącony niestety nieprzychylnemi wystąpieniami pism konserwatywnych.
Z przekonań był zmarły powieściopisarz człowiekiem wolnomyślnym, szczerym demokratą i patriotą.
Cześć jego pamięci!
