§ 13. Pół samogłoski i̭ ṷ.
Głoski i̭, ṷ zajmują pośrednie miejsce pomiędzy samogłoskami i spółgłoskami. Pod względem artykulacyjnym są one właściwie samogłoskami, ze względu zaś na ich charakter funkcyjny w stosunku do zgłoski zaliczane bywają do spółgłosek.
I. 1. Dźwięk i̭ występuje najczęściej w połączeniach! îi̭, ii̭, yei̭, ei̭, ai̭, oi̭, ui̭, jako i niezgłoskotwórcze, w połączeniach zaś: i̭a, i̭е, i̭o, i̭u, i̭î, i̭i w funkcji konsonantycznej.
Na piśmie wyraża się i̭ po samogłosce znakiem й, np. мій = mii̭, добрий = dobrui̭, людей, дай, ой, дуй, a przed samogłoską kilkoma specjainemi literami, oznaczającemi odrazu całą dwugłoską: я = i̭+а, є=i̭+e, ю= i̭+u, ї= i̭+î(i)1)
2. W nieakcentowanej pozycji, jak już o tem wspomniano na str. 20, etym. i w nagłosie może się osłabić w i̭. Wskutek tego występuje dość często w gwarach ludowych jakoteż w wymowie warstw wykształconych, zwłaszcza w fonetyce międzywyrazowej, ałternacja i || i̭, przyczem i̭ wymawia się często po końcowej samogłosce wyrazu poprzedniego, głoska zaś i, jeżeli wyraz poprzedzający kończy się spółgłoską, np. i̭a i̭d|u, χto i̭d|e — win id|e, sestr|a i̭ brat — brat i sestr|a i t. p.
3. Od wąskiego î akcentowanego jest i̭ nieco szersze, jednakowoż z drugiej strony nie jest ono zwykle tak szerokie jak akcentowane i (wysokie obniżone, zob. str. 13). Zresztą zależy stopień zwężenia i̭ nietylko od przycisku i od charaktery otaczających je głosek, lecz często także od tempa i staranności indywiduałnej wymowy.
4. Wielkie trudności przy określaniu stosunku między i̭ i j (palatalny spirant dźwięczny) są powszechnie znane. Broch, który w gwarze Ubli i w mojej wymowie stara się odróżniać i̭ od j, przyznaje sam, że ścisłe rozgraniczenie tych dźwięków jest niemożliwe2). Według moich spostrzeżeń tylko w emfazie w pozycji akcentowanej, osobliwie przed î, otrzymuje i̭ w języku ukraińskim charakterystyczny dla spółgłosek frykatywnych szmer, zbliżający je do dźwięcznego spirantu j, jednakowoż odcień ten i̭ różni się bardzo znacznie od właściwego j niemieckiego słabszym szmerem i, zdaje się, miejscem artykulacji3). Por. niem. ja, Jugeud, Morgen z ukr. z emfazą wymówionemi wyrazami jîχ, jîm, j|îstye, j|îχatye, moj|î, twoj|î, pjäť...
Wobec tego, że w zwyczajnej potocznej wymowie wykształconej; i gwarowej nie słyszy się zwykle wyraźnego szmeru, oraz ze względu na to, że w pozyoji przed î przeważają szersze odcienie i̭, które przed innemi szerszemi samogłoskami dochodzą nawet do ḙ, można przyjąć, że typowe ukraińskie i̭ jest samogłoską, odpowiadającą dźwiękowi î w pozycji nieakсentowanej (zob. str. 12 nast.), która zależnie od otoczenia, od siły przyciska i od wymowy indywidualnej wykazuje cały szereg bardzo subtelnych węższych i szerszych odcieni4).
5. O i̭ protetyсznem, o odmianach i̭, które się rozwinęły z dźwięku przejściowego, o i̭ z rezonansem nosowym (i͓), jakoteż o zaniku i̭ w pozycji interwokalicznej i w wygłosie będzie mowa później.
II. 1. Głoska ṷ posiada skombinowaną artykulację tylnej części języka, jak przy u, ze swoistą artykulacją wargową. Jest to więc krótkie zredukowane co do czasu trwania, nieakcentowane u, przy którem zaokrąglenie warg jest nieco słabsze (t. j. stosunkowo więcej spłaszczone) niż przy u normałnem. .
2. Dźwięk ṷ odgrywa w systemie fonetycznym języka ukraińskiego wybitną rolę, występuje bowiem w pewnych wypadkach nietylko na miejscu nieakcentowanych samogłosek u, o (zob. str. 36, 41 nast.), lecz także jako refleks spółgłosek w i ł zamykającego zgłoskę, przyczem wykazuje, zwłaszcza w gwarach ludowych, zależnie od sąsiednich głosek, od tendencji panującej w danej gwarze, a często nawet zależnie od indywidualnej wymowy, cały szereg najsubtelniejszych odcieni, które wahają się pomiędzy nieakcentowaną samogłoską u i spółgłoską w. Wobec tego, że u nie zawsze daje się ściśle odgraniczyć z jednej strony od nieakceptowanego u a z drugiej od w (zob. § 16), nastąpiło zmieszanie refleksów nieakcentowanego nagłosowego u z refleksami nagłosowych *vь, *vъ. Wskutek tego występują dość często w wymowie gwarowej i wykształconej alternacje nagłosowych u || ṷ || w, przyczem w fonetyce międzywyrazowej u wymawia się po końcowej spółgłosce wyrazu poprzedniego, głoski zaś ṷ, w (φ), jeżeli wyraz poprzedzający kończy się samogłoską. Przykłady: uč|uśa || ṷč|uśa || wč|uśa || φč|uśa, uže || ṷže || wže, naš uč|yeteľ — na|ša ṷč|yeteľka, i̭a ṷše — win už|e, tam u ľ|îśi — χ|ata ṷ ľ|îśi, z ub|ohoi̭î χ|atye — do wb|ohoi̭î χ|atye, wse || ṷse || us|e, φse i t. p.5).
Podobnie, chociaż znacznie rzadziej, występuje alternacja nieakcentowanego nagłosowego o || u || ṷ, mianowicie w tych gwarach, gdzie o w takiej pozycji zwężyło się do u i dalej przeszło w ṷ, które czasem całkowicie zanika (por. przykłady na str. 42).
3. Na piśmie oznacza się ṷ (≤ u, ł, w) przez в, np. вчитель — учитель, вже — уже, дав = daṷ, повно = р|оṷпо, вовк = woṷk давно = daṷn|o, лавка = ł|aṷka, любов = ľub|oṷ...
4. Podobny stosunek, jak przy i̭:j, zachodzi także pomiędzy ṷ:w, o ozem w § 16.
5. O ṷ protetycznem i o redukowanych ṷ i̭ będzie mowa później.
____________________________________
1) Por. str. 71.— Tylko i̭ + o nie posiada osobnego znaku i pisze się йо: i̭oh|o = його, йому, гайок i t. d.
2) Убл. §§ 11, 32; Slav. Phon. § 61.
3) Według Brocha miejsce artykulacji i̭ w gwarze Ubli odpowiada bardziej francuskiemu, niż niemieckiemu j; niemieckie zaś j wymawia się więcej w tyle w porównaniu z j w Ubli (op. c. § 11).
4) Według Johansena (op. c. 38—9) brzmi i̭ w gwarze szyszackiej w takich wyrazach jak твой|і, свуй|ім więcej sonornie niż niem. j w wyrazie ja, nie mówiąc już w Sägę, am Wege. Na podstawie jego spostrzeżeń język ukraiński nie posiada wcale joty.
Także polskie i rosyjskie j według zdania Benniego i Szczerby należy uważać za dźwięk »otwarty«, za samogłoskę. Por. Benni: Dwie prace eksperymentalne z fonetyki rosyjskiej, RS VI 163—4, Studja fonetyczne. I. Pr. Fil. VIII 270, Istota różnicy samogłoski a spółgłoski. JP XII 152—3, Kilka palatogramów pełnogłosek polskich, Symb. Rozw. II 424; Ł. W. Szczerba, Русскіе гласные..., str. 792
5) Powyższego zjawiska, podobnie jak i alternacji i || i̭ (zob. str. 48), nie należy uważać za prawidło, tylko za jedną z żywych tendencyj panujących w przeważnej części gwar i często w wymowie wykształconej.
================
[s.48—50]
26.09.1932