Opis fonetyczny języka ukraińskiego §55.

§55. Zachowanie się spółgłosek dźwięcznych w fonetyce między wyrazowej i śródwyrazowej.

1. We większej części ukraińskich gwar ludowych, jakoteż przeważnie we wschodniej wymowie klas wykształconych spółgłoski dźwięczne zachowują zwykle głos nietylko przed pauzą i w fonetyce międzywyrazowej, lecz także w środku wyrazu, i to bez względu na to, czy to są spółgłoski szczelinowe, czy też zwarte. Taką wymowę posiadają najczęściej gwary na wschód od Dniepru wraz z gwarami czernihowskiemi, a na zachód od Dniepru gwary b. gubernij: kijowskiej, jekaterynoslawskiej, przeważnej części chersońskiej i wschodniej części podolskiej, następnie przeważnie: gwary środkowo- i zachodnio-poleskie, gwary wołyńskie, podlaskie i chełmskie, np. bib, d'id, wiz, muž, maź, s'n'ih, wiz słaby^ei̯, niž tupy^ei, pid sełom, pid płotom, χľib tepły^ei̯, kny^ežka, bly^eźko, na wizku, d'ad'ko, hołubka, ridko, hrubšy^ei̯, тоľоdšy^ei̯ i t. р.

Przytem należy jednakowoż zaznaczyć, że obok częstszych wypadków, gdzie głos brzmi wyraźnie podczas całej artykulacji dotyczącej spółgłoski (t. j. aż do jej odstępu), daje się zauważyć (zwłaszcza w wymowie młodszej generacji) tendencja do zaniku dźwięczności w drugiej części spółgłoski, osobliwie w śródgłosie, wskutek czego powstają osłabione spółgłoski dźwięczne, t. zw. u niemieckich fonetyków »stimmlose lenes«¹), np. d'id̬, zaraz, χibaž̬, тоľоd̬šy^ei̯, waž̬ko, hr'ad̬ka, nad̬to, parub̬ky^e i t. p. ²), a w niektórych gwarach nierzadkie są przykłady nawet całkowitej zatraty dźwięczności spółgłoski, osobliwie w środku wyrazu. Przykłady: k'iχťi (≤ k'ihťi), niχťi (≤ nihťi),my^eχťty^e (≤ тy^ehťty^e), leχky^ei̯, woχky^ei̯, wittiľ^|a (≤ widtiľ^|a ), šwy^ečče (≤ šwy^edče ≤ šwydše), pitstawy^ety^e (≤ pidstawy^ety^e), žertka (≤ žerdka)³) i t. p.

Im dalej na zachód, tem częściej można usłyszeć podobną wymowę, a w niektórych gwarach na Chełmszczyźnie (np. w pow. biłgorajskim, wojew. lubelskie) i na Podlasiu nastąpił już konsekwentny zanik spółgłosek dźwięcznych tak w fonetyce śródwyrazowej, jak i w międzywyrazowej.

Osobne stanowisko we wschodnioukraińskiem sandhi zajmują niektóre przyimki i przedrostki (prefiksy); sprawa ta nie została jednakowoż dotychczas dokładnie i wszechstronnie zbadana.

Naogół można narazie tylko powiedzieć, że w wymowie wschodniej gwarowej i wykształconej dźwięczne spółgłoski wygłosowe także w przyimkach i w przedrostkach zachowują większy lub niniejszy stopień dźwięczności aż do zupełnej zatraty głosu w niektórych miejscowych gwarach przed następującą bezdźwięczną (podobnie jak i w innych wyżej omówionych pozycjach), z wyjątkiem wygłosowego dźwięku z, który zależnie od jakości sąsiednich głosek wykazuje znaczne wahania. Mianowicie z utrzymuje zwykle swą dźwięczność tylko w przyimkach-przedrostkach: bez, ros, gdzie z posiada oparcie pod względem dźwięczności w poprzedzającej samogłosce, np. bez χaty^e,bez tebe, bez sebe, bez роľа, bez kosty^e, bezpečno, bezkarno, bezsy^ely^ei̯, beztalanny^ei̯, bezχwosty^ei̯, bezćiny^ei̯, rozkazaty^e, rozky^edaty^e, rozkopaty^e, rozkiš, rozpuka, rozpi̯aty^ei̯, rozsady^ety^e, rozsy^epaty^e, rozsudy^ety^e, rozťahnuty^e, rozχid⁴).

Natomiast przyimek, wzgl. przedrostek z przed nagłosowemi bezdźwięcznemi traci zwykle dźwięczność i wymawia się jak s (która to wymowa uwydatnia się przy przedrostku z przed p, ł, k, χ już także w ortografji). Przykłady : s peči (ort. з печі), s poľa (з поля), s toboi̯u (з тобою), soboi̯u (≤ssoboi̯u, з собою), s cerkwy^e (з церкви), s kny^ežky^e (з книжки), s χaty^e (з хати), spomiž (з-поміж), sponad (з-понад), spopid (з-попід), sposered (з-посеред), sunyty^e (зсунути), sfrancuženy^ei̯ (зфранцужений), s'c'idy^ety^e (зцідити), spy^etaty^e (спитати), sty^eχa (стиха), skazaty^e (сказати), sky^enuty^e (скинути), stuly^ety^e (стулити), sχody^ety^e (сходити) і t. р.

2. Całkiem inaczej przedstawia się sprawa pod tym względem w drugiej, znacznie mniejszej, południowo-zachodniej części ukraińskiego obszaru językowego, obejmującego gwary: zachodnio-podolskie, besarabskie, bukowińskie, galicyjskie i zakarpackie, gdzie można spotkać wszystkie wyżej podane stad ja ewolucji śródwyrazowego i między wyrazowego »sandhi« w językach słowiańskich aż do najdalej idącego polskiego »sandhi« włącznie.

Na wyżej podanym obszarze można rozróżnić kilka pasów, które jednakowoż nie dają się na razie dokładniej określić wskutek braku dostatecznego, dokładnego materjału językowego i ponieważ obok mniej lub więcej zwartych obszarów językowych znajduje się tam wiele mniejszych i większych wysp, gdzie panują silne wahania i zmieszania pod względem zachowania, wzgl. zatraty dźwięczności nietylko w tej samej miejscowości, lecz nawet czasem w tej samej familji lub też u poszczególnych osobników zależnie od wieku, wpływów, szkoły i t. p.

W gwarach podolskich na wschód od Zbrucza i w gwarach besarabskich zachowuje się dźwięczność zwykle tylko w absolutnym wygłosie, natomiast w środku wyrazu i przy styczności spółgłosek między dwoma wyrazami dźwięczność spotyka się jeszcze tylko miejscami we wschodniej części Podola⁵), a w dalej ku zachodowi położonych niektórych miejscowościach tylko w wymowie starszej generacji⁶).

W gwarach bukowińskich, wschodnio-galicyjskich i we wschodnich zakarpackich zachowały się już tylko resztki dźwięczności spółgłosek, i to prawie że wyłącznie tylko w absolutnym wygłosie, przyczem występują różne osłabione odcienie w tych dźwięcznych spółgłoskach. Obok rzadszych odmian z pełnym głosem tych spółgłosek słyszy się zwykle głos tylko w pierwszej części artykulacji danej spółgłoski, podczas gdy druga jej część (odstęp) jest już bezdźwięczna, wskutek czego spotyka się tam często t. zw. »stimmlose lenes«, które niezawsze i niełatwo dają się odróżnić od zwykłych spółgłosek bezdźwięcznych.

Zresztą panuje na wyżej podanym południowo-zachodnim obszarze językowym, jak to już wyżej zaznaczono, wielkie wahanie w sposobie wymawiania spółgłosek dźwięcznych w takiej pozycji, tak że dokładne określenie przy pomocy izoglos różnych odmian tego zjawiska jest na razie niemożliwe.

Stosunkowo najczęściej spotyka się słabsze lub silniejsze ślady głosu pierwotnych spółgłosek dźwięcznych na końcu wyrazu w pogranicznym pasie archaicznych gwar karpackich, a mianowicie w dialekcie Hucułów, Bojków, sporadycznie u wschodnich Łemków⁷) i we wschodnich gwarach zakarpackich, przyczem zwarte spółgłoski dźwięczne okazują naogół większą skłonność do całkowitej zatraty głosu, niż spółgłoski szczelinowe⁸).

Po zatem wszystkie inne gwary galicyjskie, bukowińskie i zakarpackie utraciły dźwięczność spółgłosek w wygłosie i śródgłosie, podobnie jak to się stało w języku rosyjskim, białoruskim i polskim, np.: žy^et (≤ žy^ed), ďit (≤ ďid), ďiťko (≤ ďiďko), hołupka, kny^eška, sołotko, hłatko, pit_sełom, pit_kołesom i t. p.

Odrębne stanowisko zajmuje pod tym względem dźwięk v, w, który zachowuje we wszystkich ostatnio wyliczonych gwarach prawidłowo głos tak we środku, jak i na końcu wyrazów, albowiem wymawia się w takiej pozycji zwykle jak ṷ, w, np. wiṷća, diṷka, łаṷка, zaṷtra, kroṷ, ľuboṷ, kowaliṷ, čerw, nerw i t. p.⁹).

Natomiast na początku wyrazu traci v często dźwięczność przed następującą spółgłoską bezdźwięczną i przechodzi albo w t. z w. »stimmlose lenis«, w bezdźwięczne dwuwargowe φ, albo nawet w wargowo-zębowe f, ale tylko w tych zachodnich gwarach, które wogóle posiadają dźwięk f (zob. §17). Przykłady: φty^esnuty^{e ||} fty^esnuty^e (втиснути), φχopy^ety^{e ||} fχopy^ety^e (вхопити), φstup ^|| fstup (вступ), φťik ^|| ftik (втік), φ kupi ^|| f kupi (в купі), φse ^|| fse (все) i t. р.

Zgodnie z wymową gwarową także w wykształconej wymowie wschodniej utrzymują zwykle spółgłoski swą pierwotną dźwięczność w wygłosie i w śródgłosie, natomiast w zachodniej wymowie wykształconej, zależnie od pochodzenia danego osobnika, albo nastąpiło oddźwięcznienie w takiej pozycji, lub panuje silna tendencja do zupełnej zatraty dźwięczności.

_________________________

¹)Zob. Broch, Slav. Phon. §64.

²) Kuryłowa oddaje sporadyczne wypadki takich osłabionych spółgłosek dźwięcznych, zauważonych przez nią w połtawskiej gwarze chutoru Hreczana Hřebla jahotynskiego rejonu, połączeniem liter dźwięcznej i odpowiedniej bezdźwięcznej, np. пидт ко́жами, дїдт та бáбa, щоби пирид богом, ниобптесаний, будтьто (Kuryło, Матеріяли... 12, 13, 18, 44).

³) Kilka przykładów na całkowity zanik dźwięczności w połtawskiej gwarze szyszackiej podaje Johansen, op. c. 65, uw. 3: гуро^|пцем, ^|уотпуск, душчий (дужчий) опти^|рає.

⁴) Kilka przykładów na całkowity zanik dźwięczności w takiej pozycji podaje Kuryłowa w tekstach z wyżej wspomnianej gwary połtawskiej chutoru Hreczana Hrebla, np. россердився (Матеріяли 8), i Jaroszenko z chutoru Orichowszczyna (b. pow. łubeński): rosky³dau, rosky³daeš (Изв. II Ак. H. XIV 3, 240).

⁵) O panującej tendencji do całkowitej zatraty głosu w spółgłoskach dźwięcznych przed bezdźwięcznemi, słabszej we wschodniej części Podola, niż w zachodniej, z podaniem miejscowości i sposobu artykulacji osłabionych spółgłosek dźwięcznych w takiej pozycji, zobacz Pracę Kuryłowej, Спроба... (1928) str. 38, 40—3 i mój artykuł: Так зване »sandhi« в українській мові. Seorsum impressum e Symbolis grammaticis in honorem Ioannis Rozwadowski, vol. II, Kraków 1927, 306.

⁶) Tak np. we wsi Bodacziwka w po w. uszyckim skonstatował Hołoskewycz w rodzinie 52-letniego wieśniaka analfabety prawidłowe oddźwięcznianie spółgłosek dźwięcznych przed bezdźwięcznemi w środku wyrazów w wymowie wszystkich jego dzieci, chociaż w wymowie ojca i matki zachowywały się jeszcze spiranty ž i z przed spółgłoską bezdźwięczną, np. ťažko, worožka, bły²zko, ny²zko i t. p.; natomiast spółgłoski zwarte już także w wymowie obojga starych zatraciły swą dźwięczność (por. Hołoskewycz. Описаніе говора c. Бодачевки (Колодіевки)... 118—9).

⁷) Dotychczas skonstatowałem więcej lub mniej wyraźne spółgłoski dźwięczne w absolutnym wygłosie w 64 wsiach (26 pow.) Galicji wschodniej i w kilku miejscowościach Bukowiny i na Zakarpaciu.

Z 8-u objektów, pochodzących z 6-u powiatów wschodniogalicyjskich, badanych przez T. Lehra-Spławińskiego, tylko dwóch zachowało różnicę spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych w wygłosie, i to w rozmaitym stopniu. W całej pełni dźwięczność w wygłosie utrzymała się tylko w wymowie objektu z Uścia Biskupiego pow. borszczowskiego, który stale wymawiał: dub, n^|arid, viz, niž i t. d. W wymowie objektu, pochodzącego z Serafiniec (pow. horodeński) spiranty zachowywały stale dźwięczność: v́iz, niž, natomiast spółgłoski zwarte częściej były bezdźwięczne: dup, n^|arit, obok nierzadkich: łob, ľid 1 t. p. (T. Lehr, Z fonetyki małoruskiej 273.

⁸) Broch słyszał w gwarze wsi Ubla, na północ od Użhoroda, także tylko resztki dźwięczności przed pauzą, osobliwie przy spirantach z і ž (Угрорусское нарѣчіе села Убли, §22). Wedłгg udzielonych mi informacyj I. Pańkewycza, który przestudjował wszystkie ukr. gwary na Zakarpaсiu, tamtejsze gwary na wschód od rzeki Uża utrzymują zwykle dźwięczność spółgłosek w wygłosie, natomiast w śródgłosie zatraciły ją one przed spółgłoskami bezdźwięcznemi.

⁹) O wymowie v wygłosowego jak f w niektórych gwarach na Chłmszczyźnie i na Podlasia zob. str. 64, uw. 3.

=====================

[s.119—123]