Ukraińskie spółgłoski wargowe w porównaniu z polskiemi i rosyjskiemu

Artykulacja og.-ukraińskich zwartych dwuwargowych p, b i dwuwargowej półotwartej głoski m nosowej w pozycji niezależnej, np. w połączeniach pa, ba, ma, jest taka sama jak w języku polskim i rosyjskim.

Natomiast znacznie odmiennie przedstawia się sposób wymowy ukraińskich spółgłosek wargowych szczelinowych i zasiąg używania ich poszczególnych odmian.

Według Brocha¹) także szczelinowe wargowo-zębowe v w ukraińskiej wymowie wykształconej daje się zidentyfikować z odpowiedniem rosyjskiem, a na innem miejscu (op. c. §64) wspomina, że głoska ṷ wymawia się zamiast pisanego v (= в) po samogłoskach, np. cerłcoṷ, kroṷ. Gdzie zachowuje się spirant, artykułuje się zwykle u inteligencji więcej lub mniej labjodentalnie, jest więc dźwiękiem v. W dialektach spotyka się często artykulację bilabjalną, w albo ṷ, w każdej pozycji; częściowo zaś występuje opisany w § 14 Slav. Phon. szereg v — ṷ, bez ścisłego rozgraniczenia odmian, jako jednostka dźwiękowa.

Powyższe uwagi Brocha (oparte na mojej wymowie, na udzielonych mu przeze mnie informacjach o znanych mi wówczas gwarach galicyjskich i na gwarach zakarpackich poznanych swego czasu przez Brocha), z których wychodziłoby, że typowym przedstawicielem dźwięcznego spirantu wargowego w wymowie wykształconej jest dźwięk v, a bilabjalne w występuje tylko w dialektach, wymagają uzupełnienia i dokładniejszego ujęcia.

Otóż znakowi alfabetycznemu в (który w pewnych wypadkach pisze sio także na miejscu samogłoski u i spółgłoski ł, zamykającej zgłoskę) odpowiadają w ukraińskim systemie konsonantycznym następujące wargowe głoski szczelinowe:

1. Dwuwargowe: a) w dźwięczna, b) φ bezdźwięczna, c) ṷ (niezgłoskotwórcze).

2. Wargowo-zębowe: a) v dźwięczna, b) bezdźwięczna.

Dźwięki v — w — u tworzą razem jedną kategorję głoskową bez ścisłego ich wewnętrznego rozgraniczenia²).

Ukraińskie v tworzy się zapomocą stosunkowo dość luźnej szczeliny pomiędzy wewnętrzną częścią wargi dolnej i przednim dolnym brzegiem górnych przednich zębów³). Od typowego czysto wargowo-zębowego v w polskiej⁴) i rosyjskiej wymowie wykształconej różni się ono mniej energiczną artykulacją dolnej wargi, wskutek czego brzmi ono zwykle mniej dobitnie i silnie i łatwo może przejść w dwuwargowe w, jeżeli tylko warga górna obniży się do aktywnego udziału w artykulacji.

Równie łatwą jest odwrotna wymiana w przez tak luźnie artykułowane v, wobec tego ścisłe ich rozgraniczenie nie da się przeprowadzić, gdyż często (jak to będzie później widać) nawet ta sama osoba wymawia raz jeden bilabjalną, raz drugi labjodentalną odmianę.

Z drugiej strony głoska w, posiadająca nieco szerszą szczelinę płaską od v oraz więcej naprzód wysunięte wargi⁵), nie da się przy swoim słabym szmerze ani akustycznie ani artykulacyjnie ściśle odgraniczyć od ṷ⁶).

Użycie jednego z powyższych dźwięków w wyrazie zależy po części od jakości sąsiednich głosek, od tendencji panującej w danej gwarze wzgl. grupie gwarowej, a często nawet od wymowy indywidualnej.

1. Najkonsekwentniej, można powiedzieć nawet prawidłowo, występuje na miejscu pisanego в głoska ṷ na całym ukraińskim obszarze językowym, tak w czystych gwarach ludowych jako też w wymowie wykształconej, po samogłoskach, z któremi tworzy w tej samej zgłosce połączenia dyftongiczne: іṷ, у^eṷ, eṷ, aṷ, oṷ, uṷ, np. d'^|iṷka, L'wiṷ, dy^eṷno, p^|eṷno, pr^|aṷda, kroṷ, čoṷn^|a (g. sg. od човен), ostr^|oṷ, čuṷ (чув) i t. d.⁷).

2. W pozycji przed samogłoską, przed spółgłoską i po spółgłosce istnieją znaczne wahania co do wymowy pisanego в, przyczem dają się zauważyć odmienne tendencje w gwarach wschodnio- i zachodnio-ukraińskich.

a) W wymowie wschodniej, gwarowej i wykształconej, słyszy się w takiem położeniu zwykle w albo ṷ, ostatnie najczęściej przed samogłoskami o, u, jako też w nagłosie przed spółgłoską, gdzie ṷ jako refleks *vъ, *vь może alternować z nieakcentowanem u, o, np. wod^|a || ṷod^|a, dy^ew^|ui̯uśa || dy^eṷ^|u- i̯uśa, wźaṷ || ṷźaṷ (взяв), wse || ṷse || us^|e (все, усе), ṷč^|ora || uč||ora, kṷas || kwas, xṷor^|ost, čerw i t. p.

b) Wargowo-zębowe v spotykałem tam rzadko, przyczem wobec jego luźnej artykulacji różni się ono zwykle bardzo mało od w. Takie v można słyszeć stosunkowo częściej obok w tylko po spółgłoskach przedniojęzykowych i przed i̯ (j), zwłaszcza przed następującą samogłoską i, a w emfazie także czasem w połączeniu v+i, np. twir || tvir, dwisťi || dvisťi, świt || śvit, źwir || źvir, ʒwin || ʒvin, vi̯^|i̯χaty, vi̯izd, wiz || viz, win || vin i t. p.⁸).

[501]

c) Wprawdzie także w grupie zachodniej spotyka się w niektórych gwarach podobną do podanej pod 2a) bilabjalną artykulację pisanego в, jednakowoż w większości gwar zachodnich i jeszcze częściej w wymowie zachodnich warstw wykształconych daje się zauważyć ogólna tendencja do wypierania dwuwargowych głosek w, ṷ przez wargowo-zębowe v w każdej pozycji, z wyjątkiem po samogłoskach. Przykłady : twi̯i || tvi̯i, twoi̯^|a || tvoi̯^|a, dw^|y^ehnu || dv^|yhnu, dw^|eri || dv^|eri, w^|yi̯ty^e || v^|y^ei̯ty, wed^|u || ved^|u, was || vas i t. d.⁹).

d) Największe wahania wykazują w gwarach zachodnich refleksy w przyimkaeh i prefiksach *vъ *vь, które, podobnie jak i w gwarach wschodnich, zmieszały się w nagłosie z refleksami nieakcentowanych u, o. Obok refleksów u, ṷ, w słyszy się w niektórych gwarach i nierzadko także w wymowie galicyjskiej inteligencji v przed następną spółgłoską dźwięczną, a przed bezdźwięczną f φ, o czem niżej. Przykłady: u || ṷ || w || v || f || φ stod^|ol'i, χ^|at'i, k^|upi, s^|y^el'i; w-|| φ-, v-|| f-: sad^|y^ety^e, ty^esn^|uty^e, χ^|opy^ety^e, strom^|y^ety^e, staw^|aty^e, wč^|ora || ṷč^|ora || φčora || fčor^|ašńii̯¹⁰).

e) Po spółgłosce występuje zwykle w albo v, np. čerw || čérv, nerw || nerv.

f φ.

1. f, bezdźwięczny odpowiednik wargowo-zębowego v, nie różni się sposobem artykulacji od f w języku polskim i rosyjskim i jest właściwie dźwiękiem obcym ukraińskiemu systemowi głoskowemu. Formuła analityczna: α 2^d.

a) W wymowie zachodniej wykształconej jako też w południowo-zachodniej części ukr. obszaru językowego występuje f w nowszych wyrazach obcego pochodzenia, a oprócz tego w związku z wspomnianą wyżej tendencją do energiczniejszej wargowo-zębowej wymowy alfabetycznego в nierzadko (osobliwie w Galicji) na miejscu v w nagłosie przed następną spółgłoską bezdźwięczną. Przykłady: fabryka, farlux, forma, funt, firtka, fira, fl'aška, profesor, fty^|snuty (втиснути), fsadyty^e (всадити), fstupy^ety^eśa, fpasty^e (впасти), fхоруty (вхопити), fťik (втік), fčytyśa (вчитися), fčenyi̯, fse (все), f'śi, fśak'e, fčera || fčora, f_syl'i (в силі), f_pič, f xatu i t. d.¹¹).

b) W wymowie wschodniej słyszy się głoskę f tylko w ustach inteligencji w nowych¹²) wyrazach zapożyczonych obok (zob. niżej), natomiast tamtejszy lud prosty wymawia tak w nowych jak i w starych zapożyczeniaca zamiast f, które dla niego jest właściwie dźwiękiem obcym, najczęściej xṷ, x, p¹³) albo (zob. niżej). Przykłady: xṷabryka ‘fabryka’, xṷ^|arba ‘farba’, хṷ^|оrma || x^|orma ‘forma’, xṷosa ‘fosa’, xṷart^|ux ‘fartuch’, x^|utro ‘futro’, xunt ‘funt’, xṷ^|irtka (liter, фіртка), š^|axṷa ‘szafa’, kartopl'a, pl'aška ‘flaszka’, kapt^|an ‘kaftan’, potr^|apyty ‘potrafić’...

2. φ bezdźwięczny odpowiednik dwuwargowego w (ṷ), istnieje według Johansena (op. c. str. 24) w gwarach miasteczek Szyszak, Perewiz, wsi Jareślri i Ustawycia w b. powiecie myrhorodzkim na Połtawszczyźnie na miejscu obcego f i po części zamiast swoistego połączenia xṷ¹⁴). Dźwięk φ, różniący się pod względem artykulacyjnym od w nieco większem wysunięciem warg, akustycznie robi wrażenie f niejako z silnym przydechem fh i zajmuje pośrednie stanowisko pomiędzy spółgłoską p i kombinacją xṷ (wzgl. hṷ z bezdźwięcznem h). Przykłady przed a, e, (y^e), ł: φак^|івка, φальк^|о (хвалько), uφoт^|ив (ухватив), у φедуньці, φаліт^|он, φед^|от, φ^|иля (хвиля) φл^|онкu (formuła analityczna α 2^ba); przed u, o: φ^|уmip, φор^|оба (хороба), до Никиφ^|орa (formuła α 2^а); przed і: φітогр^|афія (formuła α 2^b, może α 2^bc)¹⁵).

W grupie zachodniej samoistnego dźwięku φ na miejscu obcego f nie spotykałem¹⁶), tylko w przyimkach i w prefiksach w (u), które bez względu na ich pochodzenie wykazują tam wielkie wahania (zob. str. 501), występuje w niektórych gwarach galicyjskich i wołyńskich, posiadających skłonność do zatraty dźwięczności spółgłosek przed następnemi bezdźwięcznemi, jako też czasem w galicyjskiej wymowie wykształconej dźwięk jako stadjum przejściowe do energiczniejszej wymowy f na miejscu v (por. str. 501)¹⁷), np.: p^|oły, φ x^|atu, φś^|иdу^e, φse, φś^|oho, φčera, φč^|ora, φх^|о, pу^etу^e, φstup, φťik, φ k^|uрі i t. p.

Miękkie wargowe ṕ, b', ḿ, ẃ, ć, f́ (φ́).

1. Także pod względem palatalizacji spółgłosek wargowych¹⁸) konsonantyzm ukraiński różni się znacznie od konsonantyzmu rosyjskiego, jako też od polskiego. Już Broch, który miękkie wargowe w mojej wymowie uważa co do sposobu ich tworzenia za identyczne z rosyjskiemi, zaznacza przytem, że stopień ich miękczenia w języku ukraińskim zdaje się być silniejszym i odpowiada bardziej językowi polskiemu¹⁹). Podczas gdy w rosyjskiej wymowie wykształconej palatalizacja wargowych nie dochodzi według Brocha do i, to w mojej wymowie, która pod tym względem nie różni się wogóle niczem od zachodnio-ukraińskiej wymowy wykształconej, skonstatował Broch „stopień -i“ palatalizacji nie tylko w pozycji przed następującem i, np. m^i|ira, p^i|iśńa, b^i|idny^ei̯, v^i|ira, f^i|ira, lecz także w połączeniach тⁱi̯а, рⁱi̯а, bⁱi̯а, wⁱi̯а..., np. w wyrazach мясо, пять, вяжу i t. р.²⁰).

[505]

2. Wskutek wysokiego stopnia palatalizacji wytworzył się w języku ukraińskim między spółgłoską wargową i następną samogłoską miękczącą (t. j. przed refleksem starego ę, a miejscami także przed refleksami *ě i *e w nowych zgłoskach zamkniętych, jako też przed starem i̯ (ⁱ) dźwięk przejściowy, który jak do gwary i zależnie od jakości sąsiednich głosek wykazuje różne stopnie ewolucji, t. j. może się rozwinąć w pełne j, i̯, albo w pewnych wypadkach może przejść w nowe miękkie spółgłoski ľ, ń, przyczem wargowe, wyodrębniając palatalność w osobny element, same stosunkowo rzadko ją zatrzymują w pełni i częściej wykazują słabszą lub silniejszą tendencję do dyspalatalizacji²¹), albo czasem nawet same całkiem zanikają.

a) W wymowie wykształconej, jako też w przeważnej części gwar ludowych wargowe wykazują stosunkowo silniejszą lub słabszą palatalność (półpalatalność) tylko w połączeniach ḿi, ṕi, b́'і, ẃi, v́i, f́i bez przejściowego elementu wokalicznego między wargową і i, np. ḿisto, ṕisok, b'ída, v́i- ter i t. р.²²).

b) Natomiast w połączeniach wargowa + i̯ (j noworozwinięto lub stare) + a, u, o, e istnieje powszechna tendencja do całkowitej dyspalatalizacji wargowych w przeciwieństwie do języka rosyjskiego i polskiego. Podobne wahania co do „palatalności” lub „niepalatalności” wargowych przed noworozwiniętemi i̯, j, które Broch zauważył w gwarze wsi Ubla²³), spotyka się dość często w różnych ukraińskich gwarach, jednakowoż naogól i w wymowie wykształconej i ludowej przeważa już obecnie twarda wymowa wargowych.

Dla wymowy wykształconej rosyjskiej i polskiej jest charakterystyczna w wyżej podanych pozycjach miękka wymowa spółgłosek wargowych, przyczem tylko stosunkowo rzadko występuje w polskim dialekcie kulturalnym dźwięk przejściowy w postaci j (nie dochodząc jednak do i̯ jak w języku ukraińskim). Przykłady dla porównania, ukr.: mi̯^|aso, pi̯^|atnyća, pi̯ať, hołubi̯^|ata, wi̯ażu, pi̯u, bi̯u, pi̯e, bi̯e, wi̯e i t. p.; ros.: ḿaso, ṕatńica, ṕat, v́ažu, b'u, v́u, v́era, b'egať²⁴) it.d.; pol.: ḿado, ṕasek, b́aly, v́aru, v́erny, v́ek, ńeḿecki obok: ḿjasto, ṕjasek, b'jaly, v́jara, v́jemy, v́jek, ńemjecki²⁵).

c) W związku z niejednolitą artykulacją miękkich wargowych i wyodrębnianiem elementu palatalnego stoi dyspalatalizacja wargowej i zanik wyodrębnionego elementu palatalnego w grupach śv́-, ćv́-, źdv́- ≥ śv- ćv-, źdv- we wielu gwarach wschodnich i zachodnich w takich często używanych wyrazach, jak: św^|ato, swat^|y^ei̯, ćwax, riźd'w^|anyi̯ (свято, святий, цвях, різдвяний), — albo naodwrót zanik spółgłoski wargowej i zachowanie elementu palatalnego, np.: si̯at^|у^ei̯, śatу^ei̯, śat^|yi̯, śit^|у^ei̯, riźd'^|anу^ei̯, zi̯az^|aty, źaz^|atу^e (звязати) i t. p.

3. Jak to już wyżej (str. 505) zaznaczono, wyodrębniony dźwięk przejściowy po czystych spółgłoskach wargowych może zrównać się z głoską l' (t. z w. l epentetyczne), po nosowej zaś spółgłosce wargowej ḿ, upodobniając się do niego, przechodzi często w ń (rzadziej w ľ).

a) Poza powszechnem wymawianiem starych grup: wargowa + j jak pl', bl', vl', ml' w takich wyrazach jak: zeml'a, hřebl'а, карl'а, staṷl'atу^e... i poza przeważającą wymową gwarową i wykształconą form 1 p. sg. praes. czasowników 2 odmiany: spl'u, robl'u, l'ubl'u, kupi'u, mowl'u... i analogicznie 3 p. plr.: spl'ať, robl'ať i t. p. — występuje w wymowie zachodniej częściej niż we wschodniej, t. zw. l epentetyczne w wyrazach: zdorowl'a (wsch. здоровя), derewl'^|anу^ei̯ (wsch. деревяний)²⁶), chociaż z drugiej strony cały szereg gwar zachodnich i karpackich wymawia: spi̯u, spi̯at || spiet (3 p. plr.): kupi̯u, kupi̯at || kupi̯et), rozmowi̯ai̯ut || rozmowi̯ei̯ut ²⁷) i t. p.

b) Znacznie większe i więcej równomierniejsze rozpowszechnienie posiada prawie we wszystkich gwarach ludowych dźwięk ń po miękkiem m, osobliwie w pozycji przed a, u²⁸), mńaso, mńeso, mńata, mńeta (мята), sołomńanyi, soloml'anу^ei̯ (соломяний), pamńať (память), śimńa (сімя), rumńanу^ei̯ (румяний), mńakyi (= мякий ≤ мягкий), imńa, ітńе (імя) і t. р.

4. W absolutnym wygłosie nastąpiło na całym ukraińskim obszarze językowym konsekwentne stwardnienie spółgłosek wargowych w przeciwieństwie do języka rosyjskiego (i polskiego gwarowego), np. hołub, kroṷ, l'uboṷ, śim.

______________________________________

¹) O. Broch, Slavische Phonetik. Heidelberg (1911) §61.

²) Podobny szereg odmian wargowego spirantu dźwięcznego skonstatował Broch w dialektach południowo-serbskich, w słoweńskiej wymowie lublańskiej i po części w zakarpackiej gwarze wsi Ubla, chociaż w ostatniej nie wspomina wcale o w (por. Slav. Phon. §§14, G4, 74; Угрорусское нарѣчіе села Убли. Спб. (1899) §§ 11, 15, 29).

³) Analfabetyczny znak Jespersena α 2^cd.

⁴) Т. Benni oznacza polskie v przez α 2^d (M. P. K. J. VI 257).

⁵) Znak analfabetyczny α 2^b.

⁶) O.Kuryło w recenzji Jörgen Forchhammer-а.: Die Grundlage der Phonetik, Heidelberg 1924, przyznając rację jego spostrzeżeniom, że przy w rozwarcie warg może być szersze, niż przy u, zauważa słusznie, iż jednym z najistotniejszych momentów, którym odróżnia się wyraźne u od wyraźnego w, jest ten, że przy u wargi są stosunkowo mniej napięte i swobodnie wysunięte; przy w są one mniej wysunięte, zato ściągnięte i posiadają napiętą muskulaturę (Записки Істор. Філол. Відділу Укр. Акад. Наук. Kijów (1926) VII — VIII 546).

⁷) Tylko w niektórych gwarach na Chelmszczyźnie i na Podlasiu jako też w wymowie inteligentów, pochodzących z m-ta Chełmu, z powiatów: biłgorajskiego, hrubieszowskiego, włodawskiego i radzyńskiego słyszałem w takiej pozycji v albo nawet f przed bezdźwięcznemi i w absolutnym wygłosie, np. buv || buf (був), zdorov [^| zdorof, krov ||I krof, zavtra || zaftra, łafka, afto i t. p. Taka wymowa powitała niewątpliwie pod wpływem obcym, t. j. języka polskiego, względnie rosyjskiego, ponieważ spotykałem ją oprócz tego dość często także w wymowie inteligentów Ukraińców, pochodzących z Wołynia i z Kijowszczyzny, którzy nie od dziecka, lecz dopiero w późniejszym wieku przyswoili sobie język ukraiński. — O. Kuryło skonstatowała w wymowie informatora Kowalowa, pochodzącego ze wsi Moskaliwka, przedmieście m. Braiłowa na Podolu, w pozycji po samogłoskach tej samej zgłoski wszystkie trzy odmiany, a mianowicie v obok w i u (O. Курило, Матеріали до української діалектології та фольклористики. Kijów 1928, str. 24).

⁸) Także według spostrzeżeń M. H. Johansena współczesna wschodnio-ukraińska wymowa „literacka” posiada najczęściej w (bilabjalne), a przed „j” labjodentalne. Jednakowoż i w tej pozycji wargowo-zębowe v artykułuje się dalece nie tak wyraźnie, jak chociażby w języku francuskim. Wargowo-zębowa artykulacja v, o ile taka w języku ukraińskim istnieje, odbywa się między dolną wargą i spodem przedniej powierzchni górnych zębów i bardzo łatwo może przechodzić w ṷ. — Dopuszczając (mówi dalej Johansen) w gwarze szyszackiej zresztą nawet wymowę labjodentalną w takich wyrazach, jak: свій, твій, двір, — nie można ją uważać za typową labjodentalną ze względu na bardzo niewyraźny udział zębów przy takiej artykulacji. (Por. M.Г.Йогансен, Фонетичні етюди. Наукові записки харківської науково-дослідної катедри мовознавства. Charków (1927), І, str. 21, uwaga 2, 23. — Por. też O. Курило, Матеріяли..., str. 7, 106.

⁹) Zresztą, istnieją pod tym względem w zachodnim dialekcie kulturalnym silne wahania i w potocznej mowie często ta sama osoba i w tej samej pozycji wyrazu wymawia raz jeden v, raz drugi w, a w nagłosie obok tego także nierzadko ṷ || v. — Czyste, energicznie artykułowane labjodentalne v, z wyraźnym charakterystycznym szmerem, podobnie jak w wymowie polskiej lub rosyjskiej, słyszy się rzadko, zazwyczaj tylko w emfazie.

¹⁰) O pierwotnej og.-ukr. wymowie w, u w takiej pozycji świadczą teraźniejsze og.-ukr. wyrazy: sxid, sty^ed, spil'ny^ei̯, striča..., gdzie ṷ redukowało się i z czasem całkiem zanikło.

¹¹) Obok f słyszy się czasem w gwarach galicyjskich w takiej pozycji w niektórych wyrazach, osobliwie w przyimkach, także x: fl'aška || xl'aška, nafta || naxta, fčy^ety^eśa || xčy^ety^eśa, fpaṷ || храu, f poly^e || x poly^e

¹²) W starych zapożyczeniach, osobliwie z języka greckiego, zwłaszcza w imionach chrzestnych, utrzymuje się powszechnie we wschodniej jako też przeważnie w zachodniej wymowie wykształconej i gwarowej tradycyjna zukrainizowana wymowa z p, x: Step^|an, Ost^|ар (cerk. Евстафій), Os^|y^ep (cerk. Йосиф), Oxr^|im (Ефрем), Py^el^|y^ep (Филип), Хy^eта (Евфимія), Trox^|y^em (Трофим); kart^|оpl'a, kart^|оxl'a, kart^|ofl'a (zach.), trapy^ety, tr^|afy^ety^e (zach.) i t. p.

¹³) Podobna wymowa przeważa takže w gwarach poleskich, podlaskich, chełmskich, wołyńskich i w sąsiednim pasie gwar północno- galicyjskich, natomiast w południowo-wschodniej części Galicji i na Podolu i miejscami na Kijowszczyźnie widać przeciwną tendencję wypierania xṷ, x przez f nawet w wyrazach swoistych, np. fal^|y^ety^e (хвалити), fal'k^|o (хвалько), for^|ost (хворост), fist (хвіст), fustka (хустка), f^|utko (хутко), fat^|aty (хватати).

¹⁴) Według spostrzeżeń Johansena także we wschodniej wymowie wykształconej, która odróżnia xṷ, p w starych zapożyczeniach od f w nowych, wymawia się obok wargowo-zębowego f bardzo często bilabjalne φ, oczywiście głównie w wymowie przedstawicieli dialektów, posiadających ten ostatni dźwięk, np. w b. gubernjach połtawskiej, charkowskiej i kurskiej (op. cit. str. 24, 26).

¹⁵) Johansen, zastanawiając się na powstaniem refleksów xṷ, x, p, φ obcego f, wyraża przypuszczenie, że w języku ukraińskim pierwotnie każde obce f oddawano przez φ, przyczem należy odróżniać dwie fazy: w okresie wcześniejszym (głównie w zapożyczeniach z języka greckiego) różne dywergencje dźwięku φ, wskutek jego niestałej artykulacji, zidentyfikowały się z własnemi dialektycznemi dźwiękami x, xṷ, p; natomiast w późniejszych czasach (głównie przy zapożyczeniach z języka niemieckiego) zaczęto znowu odczuwać obce f i oddawano je przez φ, które w niektórych dialektach utrzymało się i nawet rozszerzyło się na własne połączenie xṷ. Najmniej stałą była artykulacja φ w śródgłosie przed spółgłoską, wskutek czego posiada gwara szyszacka: крохмаль (Kraftmehl), картопля (Kartoffel), шохт (Schaft) obok φлонок (Flankę), φаківка (= takie same nazwy części warsztatu, jak і шохти). Op. cit. str. 24—26.

¹⁶) Hołoskewycz w opisanej przez siebie gwarze podolskiej wsi Bodacziwka notuje φ przed u: φ^|utor (Г. K. Голоскевичъ, Описаніе говора c. Бодачевхи Ушицкаго у., Подольской губ. Изв. 2 АН. XIV, 116).

¹⁷) Podobne wahania skonstatowała O. Kuryłowa w gwarze wsi Szyroka Hřebla na Podolu, rajon tywrowski: все, фсе, φce (por. Матеріяли..., str. 34).

¹⁸) Przy palatalizacji wargowych, podobnie jak i innych spółgłosek, istota miękkiej artykulacji polega na podniesieniu przedniej wzgl. środkowej części grzbietu języka do twardego podniebienia (w kierunku do miejsca tworzenia i i̯), który to ruch artykulacyjny przyłącza się do właściwej artykulacji danej spółgłoski twardej. Wskutek tego zmniejsza się wielkość rezonatora w nasadzie i to znajduje zawsze swój wyraz akustyczny w podwyższeniu tonu właściwego danego dźwięku, który się staje przez to dla ucha „miększym”. (Por. Broch, Slav. Phon. §§ 175, 178).

¹⁹) Por. Broch, Slav. Phon. §§ 61 — 2, 66.

²⁰) Stopień palatalizacji zaznacza Broch graficznie eksponentami ^{i, ê, e} nad daną spółgłoską, które oznaczają wysokość tonu tych samogłosek równą z tonem właściwym danej „zmiękczonej” (t. j. palatalnej wzgl. spalatalizowanej) spółgłoski. Dla polskiej wymowy kulturalnej przyjmuje Broch także wysoki stopień palatalizacji (nawet stopień i — zwężonego), chociaż przed ê (np. wiejski, w pięcie) obok v^іê-, pⁱę̂- i t. d zauważył w żywej (prędkiej) mowie także wymowę bez przejściowego elementu wokalicznego ⁱ, a więc v^êê-, p^êe- (Op. cit. § 182).

²¹) Wspomniany wyżej (str. 504, uw. 2 [18]) ruch przednio-, wzgl. środkowo-językowo-podniebienny, którego wynikiem jest miękkość, może odbywać się przy palatalizacji wargowych albo równocześnie z ruchem dwuwargowym, wzgl. wargowo-zębowym, wskutek czego powstają jednolite miękkie ḿ, ṕ, b́, ẃ, f́, — albo też ruch językowy następuje nieco zapóźno, tuż po ruchu wargowym, wskutek czego powstaje niejednolita artykulacja, której wynikiem może być wymowa: ḿj, ṕj, b́j, ẃj, v́j. f́j, albo m, p, b, w, v, f +i̯ (z twardemi war- gowemi), albo mń, pl', bl', vl' i t. d.

²²) Tylko w niektórych gwarach poleskich (czernihowskich, północno-kijowskich, wołyńskich) i miejscami w dorzeczu Sanu i Dniestru słyszy się w takiej pozycji i̯ albo j z przeważnie dyspalatalizowanemi wargowetni, np. obi̯^|id, pi̯^|weń, vj^|iter, tobj^| i, vi^|ira, pobi̯^|ihła; vi̯^|y^era || vi̯era, mi̯^|era, pi̯^|ery^e, fi̯^|era, a po m gdzieniegdzie ń, np. mń^|ira (≤ mj^|ico), kamń^|ińńe, mń^|isto, albo nawet sporadycz nie l: kupl'^|iť, dy^ewl'^|it'śa (= 2 p. plr. imper., zob. niżej). Miejscami w dialekcie huculskim występuje palatalność wargowych przed i (≤ ě) wyraźniej tylko przy zwartych p, b, m: b'innиi̯, ṕiśńa, śḿix, ḿiśić, mniej zaś po szczelinowych, gdzie czasem ona całkiem zanika: ćvit, na śvik'i, zvyrna ‘zwierzyna’ i t. p. (Por. Janów, Z fonetyki gwar huculskich. Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski. Vol. II, 276).

²³) Угрор. нар. c. Убли, str. 30.

²⁴) Powyższą różnicę między wymową ukraińską i rosyjską starają się już oddawna Ukraińcy z pod zaboru rosyjskiego zaznaczać w pisowni przy pomocy t. zw. apostrofu ’: м’ясо, п’ятниця, п’ять, голуб’ята, в’яжу, п’ю, б’ю, в’ю, п’є, б’є, в’є і t. d.

²⁵) Wymowę polskich wyrazów, jak: mi̯аsto, pi̯asek, bi̯aly, vi̯ara, vi̯erny, ri̯ek, ńemi̯ecki... (t. zn. z wyraźnem i̯ i z twardemi wargowomi) słyszy się zwykle tylko w ustach Ukraińców, stosujących nieświadomie do języka polskiego swoje ukraińskie przyzwyczajenia wymawianiowe albo w wymowie kresowych Polaków (właśnie pod wpływem języka ukraińskiego) i taka wymowa razi ucho rdzennego Polaka.

²⁶) We wschodnich gwarach zakarpackich istnieje nawet wymowa žtrebl'a (og. ukr. жеребя), žabl'ačyi̯ (жабячий), ołoul'anyi̯ (оловяний), slowl'ak (Словяк) і t. р. Por. І. Werchratski, Знадоби до пізнаня угорско-руских говорів. Записки Наукового Товариства ім. Шевченка. XXVII, str. 38 — 39.

²⁷) W gwarach poleskich formy 3 p. plr. brzmią: r^|obeť, k^|upeť, ł^|owet', ł^|отеі' i t. d.

²⁹) O ń, l' epent. w pozycji przed i byla wzmianka na str. 506, uw. 1 [22].

====================

Prace filologiczne. – 1931. – Т. XV. − S. 497−508.